Powstanie Styczniowe należy do najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń w historii Polski. Kontrowersyjne było głównie dlatego, że - w odróżnieniu od wcześniejszego o ponad 30 lat Powstania Listopadowego - nie miało ono żadnych racjonalnych szans na sukces. Zbyt wielkie były dysproporcje walczących stron: podporządkowana rozkazom Komitetu Centralnego Narodowego tajna organizacja narodowa liczyła 20 - 25 tys. zaprzysiężonych spiskowców, dysponujących kilkoma tysiącami pistoletów i strzelb, zaś rosyjska armia w Królestwie Polskim 100 tys. samych tylko żołnierzy jednostek liniowych, plus kilkadziesiąt tysięcy w załogach fortecznych, żandarmerii i różnych formacjach pomocniczych.
A jednak, Powstanie Styczniowe trwało dłużej od poprzedniego. I choć jego ostateczne skutki były dla okupowanych przez Rosjan ziem polskich jeszcze bardziej dotkliwe, niż skutki powstania listopadowego, to - paradoksalnie - przyniosło też pewne pozytywne efekty: przyczyniło się do uwłaszczenia chłopów, wzmocniło więzi między Polakami żyjącymi w różnych zaborach, rozpropagowało sprawę polską w Europie i innych częściach świata, wzmocniło polską świadomość narodową, zakończyło trwający wcześniej okres ujarzmiania Polaków ich własnymi rękami.
Procesy polityczno - społeczne, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu Powstania Styczniowego zaczęły narastać na długo przed właściwym początkiem walk. Kluczowym dla genezy powstania wydarzeniem były masowe demonstracje patriotyczne, do jakich doszło w Warszawie w lutym i kwietniu 1861 r. Te całkowicie pokojowe wystąpienia polskiej ludności zostały brutalnie stłumione przez carskie wojsko: 27 II 1861 r. od kul rosyjskich żołnierzy zginęło na Placu Zamkowym 5 osób. 8 IV - jeśli wierzyć zapiskom francuskiego konsula - w tym samym miejscu zastrzelonych zostało 213 ludzi.
"Czerwoni" i "Biali"
Krwawo stłumione manifestacje wywołały w polskim społeczeństwie szok i spotęgowały i tak niezmiernie silną nienawiść do okupanta. Ich skutkiem był też ferment wśród najbardziej obywatelsko aktywnej i narodowo świadomej części społeczeństwa polskiego - zaczęły tworzyć się dwa kluczowe dla późniejszych wydarzeń obozy: skupiający głównie liberalnych ziemian, szlachtę, bogatych mieszczan i przedstawicieli inteligencji obóz "białych" i złożony głównie z radykalnej młodzieży obóz "czerwonych". Pierwszy z nich był przeciwko rychłemu wybuchowi walk, opowiadając się raczej za pracą organiczną i legalnymi działaniami na rzecz zachowania polskości. Celem drugiego było szybkie doprowadzenie do powstania, które miało się w jego intencji łączyć z radykalnymi reformami społecznymi.
"Branka"
Wydarzeniem, które przyspieszyło decyzję o wybuchu powstania był zarządzony przez naczelnika Rządu Cywilnego Królestwa Polskiego, margrabiego Aleksandra Wielopolskiego pobór do armii carskiej - tzw. branka. Celem tego posunięcia było rozbicie szeroko zakrojonej konspiracji "czerwonych" (którzy stworzyli coś na kształt podziemnego państwa) i uniemożliwienie powstania. Zaplanowaną przez Wielopolskiego operację przeprowadzono w Warszawie w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 r. Jednak sukces tego posunięcia był mniej jak połowiczny. Do społeczeństwa już wcześniej dotarły przecieki o planowanym masowym poborze. Począwszy od 12 stycznia sprzysiężeni z terenu Warszawy małymi grupami zaczęli opuszczać miasto, udając się głównie do Puszczy Kampinoskiej, by tam oczekiwać na wybuch powstania. Do armii wcielono zaledwie 30 % procent młodzieży znajdującej się na przygotowanych zawczasu listach.
Manifest powstańczy
22 I 1863 r. Komitet Centralny Narodowy - który przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy - opublikował manifest powstańczy i uzupełniające go dekrety. W manifeście rząd powstańczy wezwał narody polski, białoruski i litewski do bezwzględnej walki z zaborcą, ogłaszając jednocześnie zniesienie różnic stanowych i natychmiastowe uwłaszczenie chłopów.
6000 przeciwko 100 000
W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. przeciwko ponad stutysięcznym siłom armii carskiej na terenie Królestwa Polskiego wystąpiło 6000 słabo uzbrojonych powstańców. Garnizony rosyjskie zaatakowano w 33 miejscach. W wielu z nich (np. w Płocku) atak się nie powiódł. W niektórych - zwłaszcza na Podlasiu - udało się rozbroić kilka garnizonów. Choć wybuch powstania nie przyniósł Polakom wielkich sukcesów, to skłonił on jednak rosyjskie dowództwo do zarządzenia koncentracji swych sił w większych miastach, przez co liczba miejsc, w których stacjonowali Rosjanie zmniejszyła się ze 180 do 42. Powstańcy zyskali wskutek tego swobodę ruchów na prowincji i swobodny dostęp do granic Królestwa.
Partyzantka
W związku z olbrzymią przewagą Rosjan, Powstanie Styczniowe przyjęło charakter wojny partyzanckiej, w której główną taktyką było nękanie przeciwnika niespodziewanymi atakami, bez podejmowania otwartej, długotrwałej walki. W czasie powstania samodzielnie działające oddziały stoczyły ok. 1200 potyczek z jednostkami armii rosyjskiej.
Rosyjski terror
Odpowiedzią Rosjan na działania polskiej partyzantki były masowe akcje pacyfikacyjne (palenie miasteczek i wsi), podstawą których był terror i stosowanie zasady odpowiedzialności zbiorowej. Szczególnie złą sławę zdobył nowo mianowany gubernator Litwy, M. N. Murawiow, zwany Wieszatielem.
Egzekucja przywódców
Wskutek wątłości i wyczerpania własnych sił, oraz przewagi i brutalnych działań Rosjan, jesienią 1863 roku powstanie osłabło. Nowy impuls usiłował dać mu sprawujący od 17 X 1864 r. władzę dyktatorską Romuald Traugutt, lecz i jego wysiłki nie odniosły sukcesu. Wiosną 1864 r. walki ustały niemal zupełnie, a 10 kwietnia 1864 r. dotychczasowy dyktator powstania został aresztowany. 5 sierpnia 1864 r. w obecności trzydziestotysięcznego tłumu, Traugutt i czterech członków Rządu Narodowego - dyrektor Wydziału Spraw Wewnętrznych Rafał Krajewski, dyrektor Wydziału Skarbu Józef Toczyski, oraz pracownicy ekspedytury Rządu Narodowego Roman Żuliński i Jan Jeziorański zostali publicznie powieszeni niedaleko będącej wcześniej ich więzieniem warszawskiej Cytadeli.
Koniec walk
Ostatnie walki trwały jeszcze po egzekucji przywódców. Do jesieni 1864 r. walczył na Podlasiu chłopski oddział ks. S. Brzóski. Do grudnia 1864 r. działalność powstańczą kontynuował ostatni naczelnik Warszawy Aleksander Waszkowski. Jednak i on został ujęty przez policję, a następnie, 17 II 1865 r. powieszony na stokach Cytadeli.
Według szacunkowych danych, po stronie polskiej w powstaniu styczniowym zginęło ok. 30 000 uczestników walk. Ok. 1000 zostało straconych. Ok. 38 000 zesłano na Syberię. Klęska powstania była dla Polaków wyjątkowym wstrząsem. Wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przekonanie o beznadziejności wszelkich prób walki zbrojnej. Rząd carski, mszcząc się na Polakach, począł likwidować resztki autonomii Królestwa Polskiego, które w urzędowej terminologii zaczęto odtąd zwać Krajem Przywiślańskim.
POWSTANIE STYCZNIOWE (1863 - 1864)
Powstanie styczniowe (1863–1864) – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu, wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 w byłym Wielkim Księstwie Litewskim, trwało do jesieni 1864[3]; zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane – Litwę, Białoruś i część Ukrainy; było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej; miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek, mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało[4]; Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela; po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej; w 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski; skasowano wszystkie klasztory w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich; po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej; powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów; pozostawiło trwały ślad w literaturze (Orzeszkowa – Nad Niemnem, Dąbrowska – Noce i dnie) i sztuce polskiej (Grottger – Polonia i Lithuania, Matejko – Polonia) XIX i XX wieku w kraju, na Litwie i na Białorusi.
Za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_styczniowe