Monarchia czy republika?, czyli dylematy ustrojowe polskiego ruchu narodowo – radykalnego na przykładzie koncepcji Juliusza Sasa – Wisłockiego i Bolesława PiaseckiegoJedną z przyczyn tego stanu rzeczy były różnice dotyczące kształtu ustroju projektowanego państwa narodowo – radykalnego. Elementy akceptacji dla monarchii pojawiały się w publikacjach polityków związanych z ONR ,,ABC”. Najpełniej uzewnętrzniły się one w koncepcjach politycznych mało znanej postaci tego ruchu Juliusza Sasa Wisłockiego. Z kolei akceptacja dla całkowitej przebudowy państwa według nowych idei i zasad pojawiała się w kierowanym przez Bolesława Piaseckiego ONR ,,Falanga”. Poniższy tekst będzie próbą przybliżenia mało znanych koncepcji ustrojowych prezentowanych przez Wisłockiego, które zostaną skonfrontowane z analogicznymi planami Piaseckiego. Aby lepiej zrozumieć podstawę ich myśli politycznej za wskazane uznaję dokonanie krótkiej prezentacji działalności i koncepcji politycznych reprezentowanych przez Obóz Narodowo Radykalny, z którym obaj myśliciele byli związani. Podstawą dla analizy myśli obu działaczy będą opracowane przez nich broszury programowe, które dają pełny obraz projektowanych zmian.
1. Zarys działalności i ideologii Obozu Narodowo-Radykalnego do 1935 roku
1.1. Konflikt między ,,młodymi” i ,,starymi” w łonie obozu narodowego po 1926 roku
Funkcjonowanie w okresie międzywojennym grup narodowo-radykalnych było wynikiem kryzysu, którego doświadczył ruch narodowo-demokratyczny na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Aby lepiej zrozumieć przyczyny i istotę owego impasu należy cofnąć się do 1926 roku. Wydaje się, że owa data jest, posługując się językiem Karla Jaspersa, ,,czasem osiowym” dla całej formacji endeckiej. Powodzenie zamachu majowego unaoczniło ruchowi narodowemu jego słabość i niezdolność w walce o władzę. Ten stan rzeczy wprost doprowadził do podziału na dwie frakcje, który będzie później rzutował na powstanie Obozu Narodowo-Radykalnego. Płaszczyzną wewnętrznego sporu był głównie stosunek do wyboru metod walki o zdobycie władzy i wynikająca z tego stanowiska ocena demokracji. Grupę, którą w uproszczeniu można nazwać prodemokratyczną, bądź frakcją ,,starych”, (co miało swoje uzasadnienie ze względu na staż polityczny oraz wiek działaczy) charakteryzowała wiara w możliwość oddziaływania na system autorytarny metodami parlamentarno-demokratycznymi. Swoją wiarę zapewne czerpali z osobistych doświadczeń w pracach parlamentów zarówno państw zaborczych jak i już polskiego Senatu i Izby Poselskiej. W większości byli to członkowie Związku Ludowo – Narodowego. Opozycyjną grupę tworzyli tzw. ,,młodzi”, należący z kolei w większości do Młodzieży Wszechpolskiej. Charakteryzował ich krytyczny namysł nad liberalizmem i demokratyzmem. Podawali w wątpliwość skuteczność metod parlamentarnych w stosunku do oddziaływania na rządy sanacyjne. Dlatego też przewidywali możliwość zdobycia władzy i zaistnienia systemu narodowego na drodze siłowego rozwiązania. Zapowiedzią poparcia udzielonego dla ,,młodych” ze strony Romana Dmowskiego było usunięcie w czerwcu 1926 roku ze składu Rady Naczelnej ZLN Stanisława Grabskiego[1], który był wprost symboliczną postacią obozu ,,starych”[2].
1.2. Obóz Wielkiej Polski - działalność i ideologia
Jednak iście przełomowym wydarzeniem było utworzenie 4 grudnia 1926 roku w Poznaniu Obozu Wielkiej Polski. Organizacja ta nie miała przybrać, w zamyśle jej twórców, kształtu partii politycznej, lecz możliwie jak najszerszego frontu otwartego dla całego spektrum ugrupowań prawicowych. Tak Roman Dmowski określał cel i charakter działań Obozu: ,,nie wkraczając na sejmowy teren działania, rozwinąć pracę w kraju, skupiając rozbite dotychczas siły narodowe w jeden wielki obóz, służący jednemu wielkiemu celowi, łączący dla tego celu, wspólnego wszystkim Polakom, (…) ludzi różnych poglądami osobistymi, przekonaniami, wreszcie położeniem społecznym i wynikającym z niego interesami”[3]. W deklaracji ideowej podkreślano konieczność zbudowania silnego państwa narodowego zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i zewnętrznym. Naród by móc osiągnąć projektowane cele musiał być zorganizowany hierarchicznie oraz mieć poczucie odpowiedzialności za państwo oraz szacunek dla przeszłości, tradycji. Państwo narodowe miało zwalczać wszelkie przejawy anarchii. Ponadto, co stanowiło o jednoznacznym zerwaniu przez formację narodowo-demokratyczną związków z dziedzictwem pozytywistycznym, wyrażano uznanie dla religii katolickiej, która miała: ,,zajmować stanowisko religii panującej, ściśle związanej z państwem i jego życiem oraz stanowić podstawę wychowania młodych pokoleń”[4]. Większość z punktów deklaracji OWP stała się później inspiracją dla ideologii narodowo-radykalnej. W skład Obozu weszły struktury m.in.: Młodzieży Wszechpolskiej, Narodowej Organizacji Kobiet, Towarzystwa Gimnastycznego ,,Sokół”. Należy zauważyć, że Obozowi nie udało się osiągnąć zamierzonego celu, jakim była konsolidacja stronnictw prawicowych. Dążenia do stworzeniu wielkiego antysanacyjnego bloku nie powiodły się, co nie oznaczało wszakże fiaska w dziedzinie oddziaływania ideowo-wychowawczego, jak zauważa B. Grott: ,,W ramach OWP rozwinęły się bowiem podstawowe zasady nacjonalizmu określanego jako ,,chrześcijański” i ukształtowały się też kadry kilku partii będących politycznym wyrazem Polaka-katolika”[5]. Ton działalności Obozowi nadawali tzw. ,,młodzi”, przejawiający największą aktywności. To z ich inicjatywy doszło do stworzenia w kwietniu 1927 roku Ruchu Młodych OWP, na czele, którego stanął Z. Stahl (kierownicze stanowiska zajmowali także m.in.: T. Bielecki, W. Jaxa –Bąkowski, J. Rembieliński, H. Rossman). Dzięki ich zaangażowaniu Obóz przybrał charakter ogólnonarodowego ruchu społecznego[6]. W kontrze wobec aktywności ,,młodych” przedstawiała się działalność polityków skupionych w ZLN, czego najlepszą egzemplifikacją była porażka w wyborach parlamentarnych z 1928 roku (, w których do żadnej z izb parlamentu partia nie przekroczyła 10% poparcia). Wobec takiej sytuacji rozwiązano Związek Ludowo – Narodowy, a na jego miejsce powołano Stronnictwo Narodowe, które miało zajmować się działalnością stricte polityczną (przejawiającą się głównie w aktywności wyborczej). W czerwcu 1931 roku Wielka Rada OWP zgromadzona w Poznaniu podjęła decyzję o scaleniu Ruchu Młodych oraz organizacji stowarzyszonych z resztą tej organizacji. Celem działania zainicjowanego przez R. Dmowskiego było oddanie pełni władzy w OWP w ręce ,,młodych”[7]. Od początku lat trzydziestych do momentu rozwiązania w 1932 roku Obóz inicjował szereg akcji skierowanych zarówno przeciw sanacji jak i mniejszości żydowskiej (bojkoty sklepów żydowskich, propagowanie zasady numerus nullus na uczelniach wyższych itp.). O sukcesie organizacyjnym może świadczyć fakt, że w momencie rozwiązania OWP liczył blisko 250 tysięcy członków[8]. Rok 1932 okazał się przełomowy dla Obozu. Powołano wówczas w Warszawie, mający już nie długo odegrać znaczący udział w rozbiciu jedności ruchu narodowego, Oddział Akademicki OWP, który miał skupiać członków organizacji na warszawskich uczelniach. Czołową rolę w tej formacji ogrywali B. Piasecki, J. Mosdorf, W. Wasiutyński, W. Kwasieborski, Marian i Adolf Reuttowie[9]. Rosnące znaczenie oraz aktywność polityczna skierowana przeciw władzom państwowym wywoła ich gwałtowną reakcję. Od września 1932 do marca 1933 roku rząd sanacyjny stopniowo rozwiązywał lokalne struktury. Doprowadzając w efekcie do całkowitej delegalizacji OWP.
Narodowcy skupieni w Obozie w zakresie idei zwłaszcza w wymiarze negatywnym odrzucali: racjonalizm, liberalizm (zarówno ekonomiczny jak i polityczny), materializm (zwłaszcza w postaci komunizmu, który na równi z nazizmem uważano za największe zagrożenie dla narodu i państwa polskiego) oraz całość dziedzictwa rewolucji francuskiej. W warstwie pozytywnej z kolei inspirowano się nauką społeczną Kościoła[10]. Stąd wynikał akceptacja dla korporacjonizmu chrześcijańskiego. Przełomowym wydarzeniem dla polskich narodowców było połączenie idei nacjonalistycznej, (której źródła tkwią w rewolucji 1789 roku[11]) z katolicyzmem. Swoistego rodzaju mottem dla polskiego nacjonalizmu chrześcijańskiego były słowa Romana Dmowskiego: ,,Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła, jest niszczenie samej istoty narodu”[12]. Idea Boga miała stać na szczycie gradacji wartości, w przeciwieństwie do XIX wiecznego nacjonalizmu, gdzie miejsce to zajmował naród. Od tej pory naród przestaje być absolutem, a jego miejsce zajmuje Bóg, z którego miano wyprowadzać pozostałe wartości. Naród zostaje potraktowany na sposób personalistyczny – miał być rozszerzeniem rodziny. To właśnie ta katolicka podbudowa metafizyczna zbliżała polski ruch narodowy do karlizmu, frankizmu, integralizmu luzytańskiego czy Action Francais[13] a nie do neopogańskiego nazizmu. Idea o nierozerwalności katolicyzmu z narodem polskim stała się później także inspirująca dla Obozu Narodowo-Radykalnego.
1.3. Obóz Narodowo – Radykalny – działalność i podstawy myśli politycznej
Po rozwiązaniu OWP zdecydowana większość jego członków przeszła do Stronnictwa Narodowego bądź do Młodzieży Wszechpolskiej. Podobnie jak przed powstaniem Obozu tak i w wewnątrz SN dawał o sobie znać konflikt pokoleniowy między starszymi i młodszymi działaczami. Ci ostatni pragnęli zachować w łonie Stronnictwa autonomię, czemu sprzeciwiali się bardziej zachowawczy działacze, którzy dążyli do podporządkowania sobie młodszych narodowców. Wyrazem kompromisu było utworzenie autonomicznej Sekcji Młodych SN. Nie zahamowało to jednak tendencji odśrodkowych. ,,Młodzi” nadal oskarżali Stronnictwo o inercję, kunktatorstwo, nie zdolność do dokonania ,,wielkiego, przełomowego czynu”, brak ideowości ponadto ich niechęć budziły sztywne ramy organizacyjne, którym musieli się podporządkować. Dodatkowym czynnikiem budzącym ich radykalizm było przekonanie o nie możności oddziaływania na system polityczny wytworzony po 1926 roku parlamentarnymi metodami. Kryzys gospodarczy lat trzydziestych jeszcze tylko potęgował owe przekonanie[14].
Formalną dezintegrację Stronnictwa Narodowego w 1934 roku poprzedziła działalność ideowa formacji, która już wkrótce miała utworzyć ONR. B.Grott zauważa, że początek działalności programowej narodowych – radykałów przypadł na rok 1932, kiedy to opublikowano broszurę pt.: ,,Wytyczne w sprawach żydowskiej, mniejszości słowiańskich, niemieckiej, zasad polityki gospodarczej”[15]. Autorami tej pracy były osoby związane w sposób mniej lub bardziej formalny z warszawską grupą OWP - B. Piasecki, W. Wasiutyński, W. Staniszkis, W. Kwasieborski, J. Mosdorf, O. Szpakowski[16]. Przedstawiona wizja ułożenia stosunków narodowościowych polegająca na pozbawieniu Żydów praw politycznych godziła w aksjomaty demokracji liberalnej, która zakłada egalitaryzm prawny wszystkich obywateli. Także wyrażenie konieczności kontroli i nadzoru przez państwo nad gospodarką godziła w zasady liberalizmu ekonomicznego[17]. W 1933 roku grupa skupiona wokół czasopisma ,,Akademik Polski” utworzyła Narodowo – Radykalny Komitet Wydawniczy Młodych. Osoby zajmujące kierownicze funkcje w tej organizacji to m.in.: W. Wasiutyński, W. Staniszkis, którzy zasili w 1935 roku szeregi Ruchu Narodowo – Radykalnego oraz prawdopodobnie także J. Rembieliński i J. Mosdorf[18]. Komitet prowadził głównie działalność wydawniczą, w której prezentowano poglądy warszawskiego środowiska ,,młodych” narodowców (byli oni członkami Sekcji Młodych SN). Nie zwykle istotną ze względu na dalszy los Stronnictwa Narodowego okazała się jedna z serii broszur pt. ,,Co każdy Polak wiedzieć powinien”. W niej to po raz pierwszy ogłoszono ,,publicznie, iż Ruch Młodych jest formacją odrębną”[19] w stosunku do wyżej wspomnianej partii politycznej. Kolejnym zwiastunem tendencji separatystycznych ,,młodych” było rozpoczęcie wydawania od października 1933 roku w Warszawie tygodnika ,,Sztafeta”, który wkrótce stał się jednym z czołowych organów prasowych narodowych radykałów[20].
Sytuacja wewnątrz SN, ze względu na aktywność ,,młodych” stawała się coraz bardziej napięta. Za pierwszy sygnał świadczący o jawnym wypowiedzeniu posłuszeństwa strukturom partii można uznać naradę w warszawskim mieszkaniu Henryka Rossmana jesienią 1933 roku. Wówczas to podjęto decyzję o konieczności zażądania od Romana Dmowskiego dokonania reformy Stronnictwa, a także usunięcia z kierownictwa Sekcji Młodych Tadeusza Bieleckiego oraz komisarza młodych w stolicy Aleksandra Dębskiego, którym zarzucano nie udolność organizacyjną. Misja, która udała się do R. Dmowskiego uzyskała jedynie wymijające zapewnienie z jego strony o zbadaniu zarzutów stawianych wobec Bieleckiego i Dębskiego. W tym celu powołał specjalną grupę pod przewodnictwem Mieczysława Trajdosa, która miała wyjaśnić oskarżenia. Efektem prac komisji było zawieszenie w czynnościach oskarżonych o marazm w działaczy[21]. Na ich miejsce powołano Jana Mosdorfa[22] (został przewodniczącym Sekcji Młodych SN) oraz Mieczysława Prószyńskiego (został kierownikiem stołecznych struktur wspomnianej wyżej organizacji), którzy prezentowali stanowiska prosecesjonistyczne. Zmiany personalne nie wpłynęły jednak uspakajająco na nastroje separatystyczne wśród ,,młodych”. Próbą załagodzenia sytuacji było zwołane na początku marca 1934 roku w Warszawie spotkanie członków Stronnictwa Narodowego z ,,młodymi” narodowcami, którzy ponownie zaatakowali zwolenników T. Bieleckiego o nieudolność, przekonywano także o nieuchronności rozłamu oraz nie skuteczności działań podejmowanych przez Stronnictwo[23]. Efektem owej narady było odwołanie z zajmowanych stanowisk zarówno J. Mosdorfa, M. Prószyńskiego jak i H. Rosmanna (był przełożonym podwarszawskich struktur Sekcji). W warszawskiej organizacji doszło do buntu przeciw decyzjom personalnym Zarządu Głównego SN – członkowie Sekcji Młodych nie uznali powyższej decyzji. Ponadto władze centralne partii zakazały druku ,,Sztafety”. 9 kwietnia 1934 roku na zebraniu Sekcji M. Prószyński oświadczył, że opuszcza Stronnictwo Narodowe jednocześnie zapowiedział powstanie nowej organizacji narodowej, która miała różnić się wobec swych antenatów stosowanymi metodami[24].
Rozpadowi obozu narodowego miała zapobiec zwołana na 15 kwietnia Rada Naczelna SN, jednak młodzi radykałowie nie czekając dłużej przystąpili do działania w wyniku, czego 14 kwietnia 1934 roku w Warszawie podpisali Deklarację Ideową powołującą Obozu Narodowo – Radykalny. Na czele nowej organizacji politycznej stał Komitet Organizacyjny, któremu przewodniczył Jan Mosdorf, obok niego kierownicze funkcje jako członkowie Komitetu spełniali: Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Mieczysław Prószyński, Tadeusz Todtleben, Jerzy Czerwiński, Mieczysław Dowbor, Wojciech Zaleski[25]. Roman Wapiński pisząc o powodach dezintegracji Stronnictwa Narodowego w 1934 roku stwierdza, powołując się na wypowiedzi prasowe Jana Rembielińskiego i Wojciecha Wasiutyńskiego z 1936 r., że przyczyną rozłamu nie były różnice ideologiczne, lecz odmienne podejście do kwestii organizacyjnych i możliwości implementacji idei narodowej artykułowanej przez Obóz Wielkiej Polski. Takie stanowisko nie wykluczało faktu występowania między obu ugrupowaniami różnic ideowych, gdyż mimo punktów stycznych nie były to identyczne obozy polityczne[26]. Taka interpretacja wydarzeń z kwietnia 1934 roku nasuwa możliwość uznania posunięcia działaczy narodowo – radykalnych za próbę obrony dziedzictwa OWP, które według ich mniemania mogło być zagrożone przez koniunkturalizm i uwikłanie w demokratyczne procedury. W ten sposób ONR mógłby zostać uznany za kontynuatora i obrońcę ,,czystości doktryny” narodowej przed jej zaprzepaszczeniem.
Zasady ideowe ONR ogłoszone 15 kwietnia 1934 roku w ,,Sztafecie” stały się podstawą dla dalszych rozważań doktrynalnych, które były później rozwijane przez działaczy i ideologów Obozu. Dlatego też należałoby je w skrócie przedstawić. Deklaracja została przygotowana przez Jana Mosdorfa, w oparciu o projekty przedstawione przez B. Piaseckiego, M. Reutta, W. Wasiutyńskiego i O. Szpakowskiego[27]. Młodzi radykałowie wychodzili z założenia, że wobec zmian społecznych i powstających nowych europejskich ruchów politycznych jedynie dynamiczna organizacja jest w stanie sprostać stającymi przed narodem i państwem polskim wyzwaniom. Do takich działań miały nie być zdolne dotychczasowe partie, które pogrążając się w jałowych sporach historycznych nie są zdolne precyzyjnie rozpoznać zarówno zagrożeń jak i wyzwań. Obóz miał wychodzić poza te historyczne spory wyrażając szacunek i uznanie dla każdej ze stron walczących o niepodległość Polski. Takie stanowisko można interpretować jako próbę zbliżenia się do obozu rządzącego Polską po zamachu majowym. Wprost deklarował się jako spadkobierca zarówno tradycji wszechpolskiej jak i Obozu Wielkiej Polski. Podobnie jak OWP tak i ONR identifikował się jako organizacja uznająca katolicyzm za podstawę do tworzenia wszelkich projekcji społeczno – politycznych. Naczelnym celem była budowa homogenicznego państwa polskiego (miało ono wyrażać dążenia narodu polskiego), w którym prawa polityczne miały posiadać wyłącznie te osoby, które czułyby się przynależne do narodu. W ten sposób definiowano narodowość nie w kategoriach rasowych, lecz psychiczno – świadomościowych jednostki. Żydów uznawano jedynie za chwilowo przynależnych do państwa polskiego (nie przyznawano im praw obywatelskich), którzy mieli w przyszłości opuścić kraj. Z programu ONR-u przebijało zafascynowanie militaryzmem. Wojsko miało być przepojone duchem narodowym zdolnym do realizacji zadań, które stawiał przed nim naród. Armia oprócz zadań ekspansjonistycznych miała być także instytucją wychowawczą. Projektowany ustrój miał mieć charakter hierarchiczny, którego zwieńczeniem miała być organizacja narodu, która miałaby przejąć funkcje państwa. Pod wyrażanym wpływem kryzysu gospodarczego z lat trzydziestych były formułowane koncepcje gospodarcze, które można uznać za etatystyczne. Naczelne zasady ekonomiczne nowego państwa narodowo – radykalnego miały opierać się na: solidaryzmie, interwencjonizmie państwowym, częściowej nacjonalizacji własności prywatnej. Podstawą utrzymania polskich rodzin miały być małe i średnie warsztaty rzemieślnicze. Działalność ekonomiczna miałaby podlegać zwierzchnictwu państwa. Nacjonalizacji miały ulec wielkie zakłady przemysłowe oraz surowce naturalne. Rolnictwo miało opierać się na małych i średnich gospodarstwach[28].
Struktura organizacyjna Obozu była skomplikowana. Na jego czele stał Komitet Organizacyjny, któremu przewodniczył Jan Mosdorf. Z kolei organem władczym Komitetu był Wydział Wykonawczy, który miał składać się z czterech referatów: organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego[29]. Poza jawnymi strukturami funkcjonowały także struktury tajne, dzielące się ze względu na stopień wtajemniczenia, którymi prawdopodobnie kierował Henryk Rossman[30]. Należy zauważyć, że w ramach struktur ONR funkcjonowała także autonomiczna grupa związana z Oddziałem Akademickim OWP Bolesława Piaseckiego. Wobec takiej sytuacji Jan Mosdorf pełnił rolę pośrednika między Rossmanem a Piaseckim[31]. Powstanie Obozu spotkało się z największym odzewem w: Warszawie, Poznaniu, (z którego przyłączyło się Stronnictwo Wielkiej Polski Michała Howorki), Wilnie[32]. Duże znaczenie w strukturach organizacyjnych odgrywali studenci, którzy w liczbie około 5 tysięcy zasili szeregi partii narodowo - radykalnej[33]. Jak zauważa W. J. Muszyński działalność partii narodowo – radykalnej skupiała się głównie na pozyskaniu dla swoich haseł robotników, co w naturalny sposób godziło w interesy PPS. Uznając Obóz za swojego najgroźniejszego wroga socjaliści podjęli szereg działań zmierzających do ograniczenia jego wpływów poprzez prowokowanie starć z aktywistami narodowo-radykalnymi[34]. Po początkowym dość przychylnym stosunku do ONR ze strony sanacji już w czerwcu 1934 roku rozpoczęto działania represyjne wobec partii. 14 czerwca 1934 r. zamknięto wydawnictwo ,,Sztafety”. Dzień później w Warszawie w wyniku zamachu terrorystycznego dokonanego przez ukraińskiego nacjonalistę zginął minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki, z którym dzień wcześniej próbował skontaktować się Jan Mosdorf. Władze sanacyjne oskarżyły ONR o dokonanie tego czynu. Stało się to podstawą dla dalszych działań represyjny wobec członków Obozu i w efekcie jego delegalizacji w dniu 10 lipca 1934 roku. W sumie aresztowano blisko 600 członków ONR, a jego liderzy zostali osadzeni w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Ze ścisłej czołówki uwiezienia uniknął jedynie, ukrywający się przez blisko rok, Mosdorf[35]. ONR jednak nie zaprzestał działalności przechodząc do konspiracji, działając w tzw. konspiracyjnych piątkach. Prowadzono aktywność kolporterską, wydawniczą a nade wszystko starano się przeniknąć ,,od wewnątrz” do struktur legalnie istniejących organizacji, aby je w ten sposób opanować[36]. Kolejne osłabienie ruchu nastąpiło 25 kwietnia 1935 roku wówczas to grupa związana z B. Piaseckim dokonała secesji z Obozu Narodowo – Radykalnego. Powodami rozłamu były różnice, (które zaistniały jeszcze przed delegalizacją) w stosunku do Stronnictwa Narodowego (zwolennicy Piaseckiego wyrażali większe zastrzeżenia, co do możliwości współpracy z tą partią niż grupa Rossmana), ambicje osobiste przywódców obu frakcji, sprzeciw wobec istnienia tajnej organizacji w ONR, różnice w podejściu do gospodarki planistycznej, (której w radykalnej formie zwolennikiem był Piasecki)[37]. Zwolennicy B. Piaseckiego rekrutujący się głównie z Oddziału Akademickiego OWP oraz redakcji ,,Akademika Polskiego” utworzyli Ruch Narodowo Radykalny zwany także ONR ,,Falanga”, który także dotknął proces dekompozycji[38]. Do czołowych działaczy tej grupy należeli m.in.: W. Wasiutyński, W. Staniszkis, M. Reutt, W. Kwasieborski. Z kolej zwolennicy Rossmana, (do których należeli m.in.: J. Korolec, T. Gluzinski, T. Todtleban, W. Dobór) tworzyli nadal ONR, do którego dodawano wyrażenie ,,ABC” (nazywany tak od głównego pisma tej frakcji). Warto zaznaczyć, że Jan Mosdorf po okresie delegalizacji Obozu oficjalnie nie wsparł żadnej z rywalizujących ze sobą grup.
2. Koncepcje ustrojowe Juliusza Sasa – Wisłockiego
Powstałe w wyniku rozpadu Obozu Narodowo – Radykalnego dwie grupy narodowych – radykałów prezentowały różne wizje ustrojowe. Można uznać, że działalność ideowo – programowa ONR ,,ABC”, jako kontynuatora ONR powstałego w kwietniu 1934 roku, skupiała się głównie na rozbudowie wątków wskazanych w Deklaracji Ideowej. O ile w przypadku Ruchu Narodowo – Radykalnego bezspornym liderem i twórcą głównych projektów ustrojowych był Bolesław Piasecki, o tyle problematycznym jest wskazanie analogicznej osoby w przypadku konkurencyjnego obozu. Do głównych ideologów tego ugrupowania można z pewnością zaliczyć Tadeusza Gluzinskiego i Jana Korolca, który w pracy z 1938 roku pt. ,,Ustrój polityczny narodu” jawi się jak zwolennik monarchii, lecz w formie elekcyjnej. Jednak pierwszą poważną pracą programową dotyczącą kształtu ustrojowego przyszłego państwa polskiego była praca wydana w 1934 roku autorstwa dr Juliusza Sasa – Wisłockiego[39] pt. ,,Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe)”. W literaturze przedmiotu Wisłocki jest identyfikowany z Obozem Narodowo Radykalnym ,,ABC”[40]. Choć jak zauważa sam autor poglądy przez niego przedstawione nie odzwierciedlają w pełni koncepcji ustrojowych ONR to jednak wyrażają pewne tendencje panujące wśród ,,kierownictwa grupy warszawskiej Narodowych Radykałów”[41]. Wydaje się, że broszura ta jest nie zwykle istotna ze względu na oryginalność zaprezentowanych w niej poglądów oraz pionierski charakter.
Punktem wyjścia dla rozważań autora dotyczących formy ustroju było przyjęcie założenia, charakterystycznego dla katolickich myślicieli, o boskim pochodzeniu władzy państwowej[42] a nie o jej immanentnym charakterze. Podstawowym dążeniem było stworzenie państwa narodowego, czyli takiego ,,w którym tylko Polacy mogą być obywatelami państwa polskiego, przyczym na równi z Polakami traktuje się wszystkie odrębności szczepowe słowiańskie”[43]. Pozostałe mniejszości narodowe, a więc Niemcy i Żydzi miały zostać wykluczone z przynależności do narodu polskiego. Państwo określane jako organizacja polityczna narodu miało wyrażać i realizować potrzeby narodu. Cele państwa i narodu miały być tożsame. Dlatego też wszystkie ,,funkcje, które dzisiaj spełniają: Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Ministrów, Senat, Izba Poselska i wojewodowie w państwie narodowo – radykalnym będą spełniane przez kierownictwo organizacji politycznej Narodu Polskiego”[44]. Organizacja ta miała mieć charakter hierarchiczny i wieloosobowy. Członkowie przynależni do tej struktury byliby powoływani na okres dożywotni na zasadzie kooptacji i nominacji. Najwyższym organem władczym miał być Senat, który składałby się z 300-500 osób (powoływanych na zasadzie kooptacji na okres dożywotni) zajmujących najwyższe miejsce w hierarchii organizacji politycznej narodu. W jego skład wchodziliby z mocy prawa arcybiskupi katolicy oraz głowy kościoła prawosławnego i protestanckiego. Posiadałby on wyłącznie kompetencje ustawodawcze[45].
W tym miejscu pojawia się problem zwierzchnictwa nad organizacją polityczną[46]. J. Sas – Wisłocki przewiduje, że funkcję przełożonego pełniłaby osoba wyłoniona przez Senat. Osoba taka musiałaby wyróżniać się charyzmą, autorytetem oraz dynamizmem. Po wyborze stałby się on automatycznie przewodniczącym Senatu, z prawem do nominacji Kanclerza (któryby pełnił funkcje prezesa Rady Ministrów) aczkolwiek miałby zdecydowanie większe kompetencje niż dotychczasowy Marszałek tej izby. Dlatego też jego charakter lepiej oddawałby tytuł regenta, który z czasem mógłby przeistoczyć się w monarchę dziedzicznego. Jedyna obawa związana z restytucją monarchii, wyrażana przez autora, wiązała się z możliwością zaistnienia rozbieżności między organizacją polityczną a samym władcą, ale taką sytuację twórca ,,Wizji Wielkiej Polski” wyklucza. Problemem była także sprawa wyboru potencjalnej dynastii panującej, która musiałyby mieć rdzennie polski charakter a sam król personifikowałby całą historię Polski. Idealnym kandydatem na pełnienie tej roli byłby zwycięski wódz armii powiększającej terytorium kraju, jednak z racji braku realności powodzenia takiej możliwości, Wisłocki proponował powołanie na urząd regenta, a w przyszłości także króla, księcia Czartoryskiego. Taki wybór był motywowany względami czysto taktyczno – utylitarnymi, gdyż ,,koncepcja powyższa pozwoliłaby nam pozytywnie załatwić sprawę ewentualnej unii z dzisiejszą republiką litewską, oskrzydlić Prusy Wschodnie i uzyskać szeroki dostęp do morza”[47]. Wobec powyższych propozycji można uznać Wisłockiego za monarchistę, lecz z wyraźnymi akcentami narodowymi. Uwidoczniło się to zwłaszcza w akceptacji dla rodu dynastycznego, który musiałby być rdzenie polski. W jawny sposób takie założenie kłóciło się z tradycyjny, stricte katolickim podejściem do kwestii monarchii, dla którego pochodzenie etniczne władcy było zagadnieniem o wtórnym znaczeniu wobec jego wyznania. To spraw wiary była kluczowa, pozwalająca staranie się o tron także osobom o innych korzeniach etnicznych niż jego podani. W przypadku nacjonalistów to kwestia narodowości obok wiary władcy była czynnikiem rozstrzygającym, co uwidoczniło się wyraźnie w konieczności istnienia zgodności interesów monarchy i narodu.
Stosunkowo nie wiele uwagi autor poświęca problematyce wychowawczej. Aczkolwiek przypisuje kształceniu duże znaczenie – miało ono uzupełniać zadania organizacji politycznej narodu. Naczelnym zadaniem tego procesu miało być sformowanie ,,nowego człowieka, wyposażonego w silne instynkty społeczne. Niektóre instynkty społeczne trzeba dopiero wytworzyć, inne tylko odtworzyć, inne wreszcie podtrzymać i wzmocnić”[48]. Nie uzyskujemy jednak odpowiedzi, jakie to instynkty społeczne miały być wzmocnione. Można wnioskować, chociażby na podstawie Zasad Ideowych ONR z kwietnia 1934 r., że miały to być takie cechy jak: aktywizm, gotowość do poświęcenia, żarliwość ideowa czy też militaryzm. Obok organizacji wychowawczej narodu, która miała mieć charakter dobrowolny mogłyby tylko funkcjonować katolickie organizacje młodzieżowe[49]. Projektów wychowawczych Wisłockiego nie można uznać za przejaw konstruktywizmu społecznego, gdyż nie stwierdza konieczność budowy od podstaw całego systemu wychowawczego oraz stworzenia całkowicie nowych instynktów społecznych, lecz wspomina jedynie o wzmocnieniu już istniejących lub potrzebie powrotu do ideałów, które już nie funkcjonują. Nie ma natomiast mowy o tym by całość procesu wychowawczego była oparta jedynie o całkowicie nowe idee, mają one jedynie wspierać właśnie już istniejące. Państwo, a w zasadzie organizacja polityczna narodu, nie miała monopolizować procesu wychowawczego pozostawiając szeroką możliwość oddziaływania rodzine.
Funkcjonowanie samorządu (zarówno terytorialnego, zawodowego, gospodarczego) zostało uznane za konieczne i niezbędne w projektowanym nowym państwie. Miał on obok korporacji zawodowych posiadać prawo inicjatywy ustawodawczej. Aczkolwiek, autor nie określa ścisłych kompetencji, które miały być mu przynależne. Zamiast tego zaprezentował konkretnie mające istnieć województwa[50].
W projektowanym narodowo – radykalnym państwie podstawami dla funkcjonowania sądownictwa maiłyby być niezależne korporacje sędziowskie (w skład, których wchodziliby również prokuratorzy), adwokackie i notarialne zorganizowane na zasadzie hierarchii i kooptacji. Za niezbędny warunek dopuszczenia do aplikacji sędziowskiej Wisłocki uznawał konieczność wykazania się przez kandydata uprzednią przynależność do organizacji wychowawczej narodu[51].
W pracy J. Sasa – Wisłockiego odnajdujemy reminiscencje ducha Konstytucji Trzeciego Maja. Mianowicie proponuje powołanie Straży Praw, której powstanie przewidywał wyżej wspomniany akt prawny. Instytucji tej autor przypisuje duże znaczenie. Byłaby zdolna ,,do przeciwstawienia się nawet woli Senatu i Zwierzchnika Państwa Polskiego”[52]. Straż łączyłaby funkcje spełniane w państwie demokratycznym zarówno przez Trybunał Konstytucyjny jak i Stanu. Członkami mogliby być wyłącznie pretorzy, czyli sędziowie zajmujący najwyższą pozycję w korporacjach sędziowskich. Pierwszy pretor miałby pozycję równorzędną z Marszałkiem Senatu. Straż wspólnie z Senatem miała być podstawą ustroju państwa narodowo – radykalnego. Obie te instytucje miały raz do roku zwoływać Sejm Stanowy będący reprezentacją korporacji zawodowych o kompetencjach ustawodawczych oraz raz na pięć lat wyłonione w wyborach powszechnych Zgromadzenie Narodowe[53].
Autor ,,Wizji Wielkiej Polski” podkreśla, że idee propagowane przez ruch narodowo – radykalny znajdują się w opozycji do rządów oligarchicznych, (gdyż ruch odrzuca zasadę dziedziczenia za wyjątkiem własności prywatnej, która może być swobodnie przekazywana członkom rodziny oraz przekazywania władzy swojemu potomkowi przez monarchę) oraz elitarnych, które miały się opierać na zasadzie krążenia elit, przeciw której stanowczo wystąpiono[54].
3. Kształt ustrojowy państwa narodowo – radykalnego według Bolesława Piaseckiego
Przywódca Ruchu Narodowego – Radykalnego Bolesław Piasecki opracował także zasady, na których miał opierać się ustrój państwa narodowo - radykalnego. W sposób najszerszy lider ONR ,,Falangi” zaprezentował koncepcje ustrojowe w następujących broszurach programowych: ,,Duch czasów nowych a Ruch Młodych”[55] z 1935 roku oraz w ,,Zasadach programu narodowo – radykalnego”[56] z 1937 r. Grupę skupioną wokół Piaseckiego charakteryzował zarówno radykalizm programowy jak i, w przeciwieństwie do ONR ,,ABC”, radykalizm działania[57]. Co znajdowało swój wyraz w prezentowanych projekcjach ustrojowo – politycznych, w których następowała coraz większa radykalizacja programowa w porównaniu z propozycjami ustrojowymi prezentowanymi chociażby przez Juliusza Sasa – Wisłockiego.
Podstawą dla projektowanych wizji ustrojowych było przekonanie o schyłkowości epoki demokratycznej wyrosłej z zasad propagowanych przez rewolucję francuską[58]. Cechą znamionującą zamierający okres dziejów Europy jest, zdaniem B. Piaseckiego, deformacja pojęć panujących w upadającej epoce oraz chaos ideowy, który ma wyrażać się w próbie dopasowywania nowych idei w stare, upadające formy[59]. Egzemplifikacją owych twierdzeń na płaszczyźnie ustrojowo - politycznej ma być powstawanie tzw. ,,dyktatur demokratycznych” (czyli ustrojów próbujących łączyć ludowładztwo z ideą silnej władzy), z kolei na polu ekonomicznym fakt powstawania teorii próbujących godzić liberalizm gospodarczy (będący znakiem ,,starej epoki”) z interwencjonizmem państwowym (będący symptomem nadchodzącego ,,nowego” okresu)[60]. Podstawą dla krytyki demokracji w ujęciu Piaseckiego było przekonanie o iluzji rzekomego uczestnictwa narodu i jednostki w kształtowaniu ładu państwowego. Ponadto demokracja tylko czasowo aktywizowała członków narodu, podczas gdy w projektowanej epoce aktywizm ma utrzymywać się stale. Ocena rządzących w państwie demokratycznym odbywa się bez odniesień do aksjologii i co najważniejsze akt wyborczy i w jego efekcie powstałe rządy nie działają w interesie narodu[61]. Kryzys starej epoki miał, wedle przywódcy RNR, mieć charakter holistyczny. Dotyczy on kwestii zarówno ustrojowych jak i ekonomicznych, kulturalnych, moralnych, religijnych. Tym samym zmiany, jakie mają zajść też mają przybrać kształt całościowy[62].
Alternatywą dla epoki wyrosłej z rewolucji 1789 roku ma być nowy okres dziejów, który ma cechować się rozwojem nacjonalizmów. Jednakże ma być to nowa jakość idei narodowej, która wszak już występowała w mijającej epoce. Nowatorski charakter nacjonalizmu proponowanego przez Piaseckiego ma wyrażać się m.in. w dążeniu do ingerencji w życie prywatne jednostki[63]. Grupy społeczne, które dotychczas plasowały się na obrzeżu życia narodowego, miały zostać w ciągnięte w obręb jego oddziaływania: ,,tendencją nacjonalizmów nowej epoki jest wciągnięcie do twórczości cywilizacyjnej wszystkich biernych odłamów narodu”[64]. W projektowanej nowej epoce nie miało być miejsca dla grup społecznych, które nie poczuwałyby się do obowiązku podejmowania wysiłków na rzecz narodu. Przedłużeniem tej koncepcji była idea ujednolicenia kultury narodowej, która miała zerwać z podziałem na kulturę chłopską i szlachecko – inteligencką. Celem tej unifikacji miało być stworzenie niezależnej od obcych wpływów kultury, która miałaby zdolność przyciągania innych nacji[65]. Poczucie przynależności narodowej miało opierać na związkach rozumowych, a nie, co charakterystyczne dla mijającej epoki na relacjach uczuciowych[66]. Jest to warunek nie zbędny do tego by jednostki uświadomiły sobie, że ,,warunkiem ich szczęścia jest praca dla dobra narodu”[67]. Przejawem nowoczesnej ideologii narodowej, którą można uznać za przejaw ciągot totalitarnych, była akceptacja dla planowania społecznego, która miała odróżniać ją od starego typu nacjonalizmu: ,,o ile nacjonalizm w starej epoce cechowała niechęć do posiadania programu, o tyle nacjonaliści nowych czasów te programy tworzą, głoszą i do realizacji świadomie dążą”[68]. Cele narodu polskiego miały być określone w planie określającym jego zadania: ,,Chcąc wdrożyć naród polski do planowej pracy, trzeba wysunąć na pierwszy plan nie codzienny mały cel, ale wielką całość, której realizacji on służy”[69]. Nacjonalizm miał jednak pozostawać w zgodzie z nauką Kościoła katolickiego. To Bóg miał być najwyższym i najważniejszym punktem odniesienia dla człowieka. Podejmowane wysiłki przez jednostkę dla rozwoju wspólnoty narodowej miały być zgodne z katolicką ortodoksją i służyć przybliżeniu ,,człowieka do jego celu ostatecznego – Boga”[70].
Nowy okresów dziejów, którego wprawdzie sam Piasecki nie nazywa, lecz który można nazwać narodowym lub epoką nacjonalistyczną, miał opierać się na kilku tendencjach, które miały być artykułowane przez ,,młodych” obozu narodowego. Do tych rudymentarnych prądów można zaliczyć chęć do ustanowienia niezbywalnych prawd, wartości bezwzględnych, z których miało wynikać utworzenie hierarchicznego porządku społecznego, który w naturalny sposób miał implikować aktywizm polityczny narodu przejawiający się w faktycznym wywieraniu wpływu na władzę[71].
Owe wymienione nurty charakterystyczne dla nadchodzącej przełomowej epoki miały stać się podstawą dla nowego ustroju narodowego, lecz nie miał on powielać negatywnych cech narodowych, lecz miał je usunąć[72]. Wedle przywódcy ONR ,,Falangi” przyszły ustrój ma opierać się na narodzie, to jemu ma być podporządkowany przyszły kształt państwa[73]. Zdaniem B. Piaseckiego ustrój państwa wyrastającego z ducha nowej epoki ,,ma być organizacją organizmu narodowego”.[74] Wobec tego nie może być mowy o rozbieżności interesów państwa z celami narodu, muszą być one ze sobą tożsame. W przeciwieństwie do starej już odchodzącej epoki, państwo narodowo – radykalne będzie wyrażało dążenia narodu. Drugim założeniem, które miało lec u podstaw nowego ustroju, miało być zerwanie z charakterystycznym dla demokracji egalitaryzmem, który miał zostać zastąpiony przez proces wartościowania osób pod względem pracy na rzecz narodu oraz stosunku do dobra bezwzględnego, jakim jest Bóg[75]. W efekcie owe założenia miały prowadzić wprost do uznania ustroju opartego na hierarchii narodowej[76].
Powyższe wskazania miały być podstawą dla funkcjonowania Organizacji Politycznej Narodu (OPN), która miała urzeczywistnić scalenie narodu z państwem[77]. Personalnym wyrazem tego procesu miała być osoba kierownika OPN, który miał być Naczelnikiem Państwa z prawem do mianowania składu rządu[78]. Instytucja ta miała opierać się na zasadach: powszechności, dobrowolności i hierarchiczności. Powszechność wyrażała dążenie do zjednoczenia wszystkich Polaków w Organizacji Politycznej. Dobrowolność przynależności miała oznaczać wyrażenie zgody jednostki na podporządkowanie się obowiązkom z tego tytułu wynikającym. Hierarchiczny charakter z kolei miała wyrażać akceptacje dla podporządkowania się swoim zwierzchnikom. Ponadto gradacyjny system budowy Organizacji ,,urzeczywistni najpełniej zasadę demokracji społecznej, dążąc do powierzenia każdemu członkowi Narodu jednostkowej władzy i odpowiedzialności”[79]. Tylko osoby przynależne do niej miałyby prawo do udziału w życiu publicznym. Jako, że Organizacja Polityczna będzie wyrażać interesy całego narodu, dlatego też nie będzie miejsca na partie polityczne, które skłaniając się do kompromisów przyczyniają się do chaosu ideowego i moralnego[80]. Zajmowana pozycja w strukturach OPN miała być zależna od trzech czynników: charakteru, umysłu oraz zdolności do podporządkowania się interesowi narodu[81]. Organizacja miała zerwać z praktyką zajmowania wysokich stanowisk przez osoby, których jedynymi cechami było bogactwo lub dawne zasługi, które nie uzyskiwały potwierdzenia w teraźniejszym działaniu. Funkcjonowanie tej instytucji miało natomiast opierać się na następującej zasadzie: im większe zaangażowanie i ofiarność dla organizacji (i jednocześnie narodu) ze strony członka tym większa jego władza, kompetencje oraz odpowiedzialność[82]. Formą kontroli władzy i uprawnień członków OPN miał być specjalny kodeks polityczny dla jego członków, który miał być zbudowany na dwóch założeniach: ,,o zwiększającą się w miarę posuwania się w hierarchii narodowej, karalności przestępstw i o wzrastającą równolegle z tym procesem, ilość konkretnych obowiązków politycznych i moralnych”[83]. Organizacja Polityczna w przeciwieństwie do rządów demokratycznych miała zagwarantować powszechny i rzeczywisty udział członków narodu w rządzeniu państwem poprzez fakt powierzenia każdej jednostce ,,choćby najdrobniejszy wycinek życia, za prowadzenie, którego ponosić będzie odpowiedzialność”[84].
Instrumentem, dzięki, któremu idee nowej epoki i państwa, miały zostać ugruntowane w społeczeństwie, miał być proces wychowawczy[85] realizowany przez Organizację Wychowawczą Narodu. Nadrzędnym celem tej instytucji miało być wytworzenie wspólnej podstawy moralnej i ideowej narodu[86]. Miała ona także występować przeciw podziałom społecznym. Przynależność do tej organizacji miała obowiązywać całą młodzież szkolną. Działalność Organizacji Wychowawczej nie miała jednak zastępować roli wychowawczej rodziny, armii czy też Kościoła a jedynie ją uzupełniać i stać się natyle atrakcyjną by móc przyciągać do niej mniejszości słowiańskie. Służba w armii polskiej miała być ukoronowaniem procesu wychowawczego[87]. W efekcie działalności wychowawczej powstanie nowy typ Polaka, który ma być budowany w opozycji do starego wzoru. Główne wady narodowe, znamionujące dawny kształt osobowościowy Polaków, miały zdaniem Piaseckiego przybierać kształt oportunizmu, kontestacji, indywidualizmu, romantyzmu, braku konsekwencji w podejmowanych działaniach[88]. Nowy typ Polaka miał charakteryzować się: karnością (przejawiającą się w nieugiętej woli bycia wielkimi narodem), inicjatywą (odzwierciedlającą się w twórczej postawie wobec życia, która miała niszczyć zło i konsekwentnie wcielać w życie idee sobie wyznaczone), uczciwością (uzewnętrznianej w postrzeganiu pracy na rzecz narodu jako szczęścia osobistego), ofiarnością i odwagą w procesie wcielania w życie idei narodowo – radykalnych[89]. Można uznać, że w koncepcji stworzenia nowego Polaka, Piasecki najbardziej uwidacznia swoje fascynacje totalizmem i związanym z nim konstruktywizmem społecznym, który ujawnia się w dążeniu do podporządkowania swych konstrukcji myślowych rzeczywistości zdradzając tym samym inspirację platonizmem, zakładający uprzedniość idei wobec rzeczywistości: ,,Warunki życiowe muszą być naginane do warunków realizacji idei, idea musi wyznaczać kierunek zjawiskom życiowym. (…) Tradycyjny typ Polaka w nikłym tylko stopniu jest uzdolniony do odczuwania szczęścia płynącego z realizacji idei”[90].
Przejawem tendencji, o których była mowa wyżej był stosunek przywódcy i samego ONR ,,Falangi” do zagadnień gospodarczych[91]. Przedstawione w ,,Zasadach programu narodowo – radykalnego” postulaty ekonomiczne można określić jako etatystyczne, zbliżające partię do ugrupowań lewicowych. Własność prywatną zamierzano de facto znacjonalizować, pozostawiając ją w określonych sytuacjach pod nadzorem i użytkowaniem ich dotychczasowych właścicieli: ,,Wszelka rzecz znajduje się na terytorium państwowego władztwa Narodu, który (…) może tę władzę pozostawić jednostkom, lub grupom społecznym, dającym rękojmię dobrego jej sprawowania”[92]. Użytkowanie własności prywatnej miało być ograniczone: interesem narodowym, planem gospodarczym, (który miał być tworzony przez sekcje zawodowe OPN) oraz produktywnością (tj. zakazem marnotrawności środków produkcji). Tylko osobista praca, jak to określano kierownicza lub wykonawcza, mogła być prawem jednostki do zysku[93] (nie wątpliwie ten zapis był skierowany przeciw działalności spekulacyjnej). Przewidywano upaństwowienie wielkich zakładów przemysłowych, banków, przedsiębiorstw należących do zagranicznego kapitału. Ponadto po projektowanym usunięciu Żydów z Polski ich majątki także miały ulec nacjonalizacji. Ich miejsce w miastach mieli zająć chłopi, którzy mieli stworzyć czysto polską warstwę mieszczańską. Przewidywano system redystrybucji dochodu narodowego, który miał odbywać się za pośrednictwem Organizacji Politycznej. W kwestii rolnictwa Piasecki przewidywał dokonanie reformy rolnej bez możliwości odszkodowania właścicielom, których ziemia miała ulec parcelacji. Cały handel hurtowy także miał zostać uspołeczniony, podczas gdy handel detaliczny miał mieć charakter prywatny[94].
Rysem świadczącym o totalitarnych tendencjach przywódcy Falangi były idee imperialistyczne. Wielka Polska miała spełniać misję dziejową wyrażającą się w stworzeniu epoki nacjonalizmu chrześcijańskiego oraz zorganizowanie pod przywództwem Polski bloku państw Europy Środkowo – Wschodniej. Związek ten rozciągający się od Zatoki Fińskiej aż do Morza Czarnego i Adriatyckiego miał stanowić zaporę przeciw nazizmowi i komunizmowi[95]. Oprócz stricte militarnego zadania Polska miała stanowić także punkt odniesienia dla aspiracji cywilizacyjnych narodów wschodnich, które miano pozyskać poprzez prowadzenie wśród nich akcji asymilacyjnej dla cywilizacji łacińskiej z jednoczesną możliwością korzystania z pozytywnych elementów cywilizacji bizantyjskiej[96].
4. Uwagi końcowe
Przedstawione wizje ustrojowe projektowanego państwa narodowo – radykalnego prezentują w niektórych punktach zbieżne założenia, lecz występujące między nimi niekiedy subtelne różnice nie pozwalają twierdzić, że obie koncepcje są ze sobą tożsame. Naczelna idea w obu przypadkach, czyli Organizacja Polityczna Narodu, przybierała zarówno w propozycji Wisłockiego jak i Piaseckiego odmienny kształt. Wprawdzie obaj politycy uważali, że Organizacja ma wyrażać jedność aspiracji narodu z interesami państwa to sposób powoływania jej przewodniczącego był odmienny. Piasecki wykluczał możliwość jego wyboru przez ciało kolegialne, jakim był Senat, który z kolej akceptował Sas – Wisłocki. Prawnik związany z ONR ,,ABC” dopuszczał możliwość restauracji monarchii, o której Piasecki w głównych programach ,,Falangi” nie wspomina. Kierownik OPN miał być, według niego, Naczelnikiem, a więc instytucją charakterystyczną dla ustrojów republikańskich. Podobne różnice można zaobserwować w przypadku koncepcji stworzenia ,,nowego Polaka”. Dla Piaseckiego Organizacja Wychowawcza Narodu miała być instytucją obowiązkową, która miała wykreować całkowicie nowy typ Polaka, który byłby w stanie sprostać wyzwaniom nowej epoki. Przy czym należy podkreślić, że jego charakter byłby kształtowany według całkowicie nowych koncepcji. Natomiast dla Wisłockiego Organizacja Wychowawcza miała mieć charakter dobrowolny i nie miała na celu wytworzenie całkowicie nowego człowieka, lecz miała korzystać z starych, uznanych wzorów. Tendencje totalitarne w programie Piaseckiego uwidaczniały się nie tylko w kwestiach wychowawczych ale także w dążeniu do stworzenia monistycznej kultury narodowej, zaangażowaniu całego narodu (zwłaszcza biernych dotychczas grup społecznych) w życie polityczne narodu. Takie tendencje w programie autora ,,Wizji Wielkie Polski” nie były widoczne. Przywódca RNR nie poruszał kwestii związanych z samorządem, który Wisłocki uznawał za nie zwykle ważny i pożyteczny dla rozwoju życia państwowego. Można uznać, że w scentralizowanym narodowo – radykalnym państwie Piaseckiego nie było miejsca na samorząd, który wszak oznaczałby pewne ustępstwo państwa na rzecz ,,oddolnych” inicjatyw obywatelskich.
Rozbieżności ustrojowe między B. Piaseckim a J. Wisłockim były dość charakterystyczne dla reprezentowanych przez nich dwóch nurtów narodowo – radykalnych: Obozu Narodowo – Radykalnego i Ruchu Narodowo Radykalnego. Koncepcje Piaseckiego zdradzały akceptację dla rozwiązań totalitarnych wynikłych zapewne z przejawianego przez autora ,,Ducha czasów nowych…” inspiracji platonizmem. Z kolei Wisłocki nie jawi się jako apologeta rozwiązań totalnych. W jego koncepcjach ustrojowych można odnaleźć akceptację dla tradycyjnych instytucji państwowych (Senatu, monarchii). Należy także zauważyć, że w obu przypadkach mamy do czynienia z rozszerzeniem, dopracowaniem idei, które znalazły swoje miejsce w programie OWP czy też Zasadach Ideowych ONR z kwietnia 1934 roku. Ich twórcza interpretacja była powodem zachodzących między nimi różnic.
Arkadiusz Meller
Źródło: Arkadiusz Meller, Monarchia czy republika?, czyli dylematy ustrojowe polskiego ruchu narodowo – radykalnego na przykładzie koncepcji Juliusza Sasa – Wisłockiego i Bolesława Piaseckiego [w:] pod red. Tomasza Sikorskiego, Adama Wątora, Narodowa Demokracja XIX-XXI. Koncepcje-ludzie-działalność, Szczecin 2008, s. 297-319
[1] Zob. W. Wojdyła, Stanisław Grabski (1871-1949): biografia polityczna, Toruń 2003.
[2] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia ,,Białych Plam”, t. XIII, Radom 2004, s. 200.
[3] R. Dmowski, Obóz Wielkiej Polski. Przemówienie na założeniu Obozu Wielkiej Polski w Poznaniu, Warszawa-Lublin 1994, s. 6.
[4] Deklaracja Ideowa Obozu Wielkiej Polski [w:] wyb. i opr. E. Orlof, A. Pasternak, Programy partii i stronnictw politycznych w Polsce w latach 1918-1939, Rzeszów 1993, s. 31.
[5] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka formacja ideowa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, Wydanie III, Krzeszowice 1999, s. 61.
[6] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 202.
[7] Tamże, s. 203.
[8] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 62.
[9] W. J. Muszyński, Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 204
[10] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 64-91.
[11] Na temat oświeceniowo – racjonalno - egalitarnych początków i ewolucji idei narodowej i nacjonalistycznej zob. A. Wielomski, Tutejszość – naród - Europa. Esej o historycznej roli idei narodowej, Pro Fide, Rege et Lege, 2006, 2(52), s. 19-23.
[12] R. Dmowski, Kościół, naród i państwo, Londyn 1964, s. 14.
[13] Na temat wymienionych ruchów ideowo - politycznych zob. J. Bartyzel, Umierać, ale powoli! O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815-2000, Wydanie II, Kraków 2006, s. 489-660, 760-847; z kolei nt. frankizmu zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej, Biała Podlaska 2006.
[14] O przyczynach konfliktu w łonie Stronnictwa Narodowego zob. B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 99, 101; J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności legalnej, Dzieje Najnowsze, 1976, t. 3, s. 54-55; W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia ,,Białych Plam” t. XIII, Radom 2004, s. 183; J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice do dziejów Narodowej Demokracji, Warszawa 1971, s. 133-136.
[15] B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo – radykalnych do 1939 roku, Kraków 1987, s. 33; Jacek Majchrowski stosuje inną nazwę na określenie tego dokumentu programowego - ,,Wytyczne programowe Oddziału Akademickiego Obozu Wielkiej Polski” J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 57.
[16] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 57.
[17] B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo – radykalnych do 1939, Kraków 1987, s. 33; tenże, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 99-100.
[18] Tamże, s. 100.
[19] Tenże, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt., s. 34.
[20] W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 183; J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice…, dz. cyt., s. 140.
[21] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 58-59.
[22] Więcej nt. koncepcji politycznych J. Mosdorfa zob. Rafał Łętocha, Koncepcje Jana Mosdorfa jako przykład nacjonalizmu katolickiego [w:] pod red. B.Grotta, Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich chrześcijańskich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, Kraków 2006, s. 33-46.
[23] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 212-213.
[24] Tamże, s. 217-218.
[25] J. J. Terej, Idee, mity, realia. Szkice…, dz. cyt., s. 141; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 101; powyższy skład osobowy nie zgadza się z ustaleniami dokonanymi przez Jacka M. Majchrowskiego, który dodaje do składu Komitetu Organizacyjnego także H. Rossmana, A. Heinricha zob. J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 59. Wedle ustaleń poczynionych przez Szymona Rudnickiego nie podpisali oni deklaracji, mimo, że byli wśród inicjatorów powstania Zasad Ideowych. H. Rossman był wówczas radcą prawnym Banku Amerykańskiego, który zakazywał podpisywania dokumentów politycznych przez swoich pracowników. Zob. Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…, dz. cyt., s. 222.
[26] R. Wapiński, Narodowa Demokracja 1893 – 1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdański 1980, s. 301.
[27] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 62.
[28] Zasady Obozu Narodowo – Radykalne [w:] wyb. i opr. E. Orlof, A. Pasternak, Programy partii i stronnictw…, dz. cyt., s. 48-51.
[29] W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 184.
[30] L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944-1947,Warszawa – Kraków 1999, s. 110.
[31] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 60; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 102.
[32] Nt. struktur wileńskich ONR-u zob. D. Pater, Rewolucja na prawicy. Działalność Obozu Narodowo – Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938 [w:] pod red. H. Stysa i P. Tomaszewskiego, Historia i Polityka. Myśl polityczna i dyplomacja w XX wieku t. 7, s. 79-103.
[33] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 67; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 102.
[34] W. J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny [w:] Encyklopedia…, dz. cyt., s. 185.
[35] J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 68.
[36] Tamże, s. 69.
[37] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…, dz. cyt., s. 261-262; B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 103; J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…, dz. cyt., s. 69; B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt., s. 39.
[38] Pod koniec 1938 roku struktury Ruchu Narodowo-Radykalnego opuścili Wojciech Wasiutyński, St. Cimoszyński, J. Rutkowski zob. Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza…,dz. cyt., s. 329; A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 97. W styczniu 1939 roku Wasiutyński założył pismo ,,Wielka Polska”, podkreślając, że nie jest one związane z Falangą. Na temat samego czasopisma zob. P. Tomaszewski, Oblicze ideowo-polityczne miesięcznika ,,Wielka Polska” [w:] pod red. H. Stysa i P. Tomaszewskiego, Historia i Polityka. Myśl polityczna i dyplomacja w XX wieku t. 1, s. 97-110.
[39] Juliusz Józef Stanisław Sas – Wisłocki (1909-1973) – z wykształcenia był prawnikiem. Pochodził z rodziny o prawniczych korzeniach (dziadek był profesorem prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim, ojciec był z kolei sędzią sądów okręgowych w Rzeszowie i Krakowie). W 1931 roku ukończył studia prawnicze na UJ. W międzyczasie podejmował także studia zagraniczne: w Genewie i Bukareszcie. Władał biegle kilkonastoma językami obcymi (angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, włoski, hebrajski, rumuński, bułgarski, czeski, węgierski, czeski, ukraiński, ponadto pisząc doktorat pt. ,,Opieka Kobiet w Prawie Papirusów” korzystał z oryginalnych tekstów staroegipskich). Obok aktywności zawodowej (od 1936 roku prowadził kancelarię adwokacką) udzielał się także społecznie był: członkiem Bratniej Pomocy na UJ, prezesem Solidacji Mariańskiej oraz Związku Akademickich Stowarzyszeń Katolickich. W momencie wybuchu II wojny światowej przebywał w Turcji, z której poprzez Rumunię i Zaleszczyki przedarł się do kraju (w odwrotnym kierunku niż polski rząd). W czasie okupacji niemieckiej w Krakowie podejmował konspiracyjną pracę wykładowcy na tajnych kompletach. Po 1945 roku pozostał w kraju, kontynuując pracę naukową na UJ i UW oraz angażując się w życie polityczne (był członkiem Stronnictwa Pracy, a później Stronnictwa Demokratycznego. W swoich publikacjach podejmował przeważnie zagadnienia z zakresu prawa. Sprawom związanym z życiem akademickim poświęcił kilka prac m.in.: ,,Akademicki statut ramowy i akademicka ordynacja wyborcza”, ,,Akademicki kodeks honorowy”, ,,Ustawa o szkołach akademickich”. Wszystkie informacje dotyczące biogramu Wisłockiego pochodzą z artykułu Katarzyny Wisłockiej – Sieprawskiej, Adw. dr Juliusz Sas – Wisłocki. Wisłoki 30. rocznicę śmierci, www.palestra.pl/index.php?go=artykul&id=1177 (powyższy tekst ukazał się pierwotnie w Palestrze nr 11-12 z 2003 r. )
[40] Zob. J. Bartyzel, Konserwatyzm bez kompromisu. Studium z dziejów zachowawczej myśli politycznej w Polsce w XX wieku, Toruń 2002, s. 139; B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań…, dz. cyt., s. 38.
[41] J. Sas –Wisłocki, Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe), Warszawa 1934, s. 5.
[42] Tamże, s. 9.
[43] Tamże, s. 10.
[44] Tamże.
[45] Tamże, s. 11-12.
[46] Tamże, s. 13-28.
[47] Tamże, s. 28.
[48] Tamże, s. 35.
[49] Tamże.
[50] Miały funkcjonować następujące województwa: warszawskie, mazowieckie (ze stolicą w Warszawie), pomorskie (ze stolicą w Toruniu), poznańskie, łódzkie, śląskie (ze stolicą w Katowicach), przemyskie, łódzkie, ruskie (stolica woj. w Stanisławowie), podolskie (stolica w Lwowie), kresowe, wileńskie, podlaskie (ze stolicą w Białymstoku) tamże, s. 41-42.
[51] Tamże, s. 37-39.
[52] Tamże, s. 38.
[53] Tamże, s. 55.
[54] Tamże, s. 33-34.
[55] Jak zauważają autorzy biografii B. Piaseckiego broszura ,,Duch czasów nowych a Ruch Młodych” stała się podstawą programową dla RNR ,,Falanga” oraz najpełniej wyraża ówczesną ideowość Piaseckiego – A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba…, dz. cyt., s. 48.
[56] Program został opracowany przez Komitet Redakcyjny Ruchu Młodych pod przewodnictwem Bolesława Piaseckiego. Został on ogłoszony w Warszawie 7 lutego 1937 roku
[57] B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka…, dz. cyt., s. 103.
[58] B. Piasecki, Duch czasów nowych a Ruch Młodych”, Warszawa 1935, s. 8.
[59] Tamże, s. 10-11.
[60] Tamże, s. 11.
[61] Tamże, s. 23.
[62] Tamże, s. 12.
[63] Tamże, s. 15.
[64] Tamże, s. 16.
[65] Tenże, Zasady programu narodowo – radykalnego, Warszawa 1937, s. 7.
[66] Tamże, s. 17.
[67] Tamże, s. 18.
[68] Tamże, s. 34.
[69] Tamże, s. 35.
[70] Tenże, Zasady programu…,dz. cyt., s. 2.
[71] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 20-22.
[72] Tamże, s. 43.
[73] Tamże, s. 44.
[74] Tamże.
[75] Tamże, s. 47.
[76] Tamże, s. 49.
[77] ,,Organizacja Polityczna Narodu będzie kościcem wszystkich świadomych sił narodowych, zaprowadzi ona harmonię i ład między działaniami jednostkowymi i grupowymi Polaków, podporządkowując wszystko wielkości Polski.” Tenże, Zasady programu…, dz. cyt., s. 3..
[78] Tamże, s. 4.
[79] Tamże.
[80]. Tamże.
[81] Tamże, s. 5.
[82] Tamże, s. 5-6.
[83] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 51.
[84] Tamże, s. 50.
[85] Nt. znaczenia wychowania i kultury w programie Ruchu Narodowo Radykalnego zob. B. Grott, Człowiek, wychowanie i kultura w programie Falangi [w:] Przegląd Humanistyczny, 1994, t. 1., s. 31-40.
[86] Tenże, Duch czasów…, dz. cyt., s. 52.
[87] Tenże, Zasady programu…,dz. cyt., s. 6-7.
[88] Tenże, Walka na dwóch frontach, Warszawa 1938, s. 4-5.
[89] Tamże, s. 6-8.
[90] Tamże, .s. 7.
[91] Więcej nt. zob. B. Grott, Koncepcje gospodarcze Ruchu Narodowo – Radykalnego Falanga w świetle prasy, Studia Historyczne, 1995, r. XXXVIII, t. 149, z. 2, s. 243-252.
[92] B. Piasecki, Zasady programu…, dz. cyt., s. 9.
[93] Tamże.
[94] Nt. koncepcji ekonomicznych zawartych w ,,Zasadach programu…” zob. tamże, s. 9-14.
[95] Tamże, s. 15.
[96] Tenże, Duch czasów nowych…, dz. cyt., s. 62-63.
Za: http://www.endecja.pl/historia/artykul/69
