Komentarz polityczny

Dzień 28 maja 1992 r. nie zapowiadał się w polskim Sejmie szczególnie ciekawie. Na ten dzień przewidziano dyskusję nad projektami ustaw o miarach i normalizacji, co samo w sobie nie wróżyło szczególnych emocji; choć zaś ustawa o ujawnianiu majątku przez parlamentarzystów[1] gwarantowała kilku politykom emocjonującą przyszłość – to sama dyskusja nad projektem miała przebiegać w formie rytmicznego potakiwania. Była to jednak, jak się okazało, cisza przed burzą. Kiedy bowiem, krótko po godzinie jedenastej, na sejmową mównicę dziarskim krokiem wkroczył Janusz Korwin-Mikke, rozpoczęła się oficjalnie najciekawsza gra Trzeciej Rzeczpospolitej: gra teczkami.

I

Nim jednak o niej – małe zastrzeżenie. Autor, wbrew temu co będzie mu się pewnie zarzucać, nie jest przeciwnikiem rozliczeń z przeszłością. Przeciwnie: za Stephenem Garretem powtórzyć trzeba, iż w sytuacji tranzycji, w której „poprzedni, autorytarny reżim ustąpił reżimowi demokratycznemu, nowa demokracja (…) musi stawić czoła problemowi odpowiedzi na naruszenia praw człowieka obciążające poprzedni system”; rządzący zaś  zobowiązani są zadać sobie pytania: „co pamiętać z przeszłości, jak zdefiniować przeszłość, co zrobić z przeszłością oraz w jaki sposób wszystkie te kwestie mogą wpłynąć (lub wpłyną) na teraźniejszość i przyszłość społeczeństwa”[2]. Ów „problem kata” – jak go obrazowo określa Samuel Huntington[3] – sprowadza się w istocie do następującego dylematu: jak w społeczeństwie dotkniętym dziedzictwem naruszeń praw człowieka przywrócić elementarne zaufanie obywatelskie, tak do instytucji państwa, jak i do siebie nawzajem[4]. Jak wskazuje Susan Opatow, nie ma jednej ku temu drogi: każde społeczeństwo jak i każdy konflikt mają odmienną charakterystykę, stąd też wiele jest metod służących tak rozumianemu pojednaniu[5]. Wśród narzędzi sprawiedliwości okresu tranzycji (transitional justice) wskazuje się przy tym nie tylko procesy karne – pozostające nadal podstawowym środkiem rozliczeń naruszeń praw człowieka[6] – ale także zadośćuczynienie ofiarom, środki o charakterze symbolicznym oraz, znajdujące wspólny wyraz w procedurze lustracji, środki służące poszukiwaniu prawdy o zbrodniach poprzedniego reżimu (truth-seeking) oraz reformie instytucji państwowych[7].

Także i lustracja – którą postrzegać można jako weryfikację (vetting) urzędników państwowych przeprowadzaną w warunkach rozliczeń z komunistycznym reżimem[8] – nieść może za sobą pozytywne efekty. W literaturze podkreśla się, że służąc reformie instytucji państwowych lustracja zapobiec może naruszeniom praw człowieka, zaś w sytuacji, w której procesy karne z powodu sytuacji politycznej nie są możliwe, utrata przez winowajcę stanowiska i związanych z nim przywilejów może wypełniać powstałą „lukę bezkarności”[9]. Węgierski Sąd Konstytucyjny wskazywał dodatkowo, iż weryfikacja jest też formą „publicznego ujawnienia natury poprzedniego reżimu, środkiem zadośćuczynienia i jednocześnie symbolem nieodwracalności zmian”[10]. Wreszcie Marek Safjan, były prezes polskiego Trybunału Konstytucyjnego, podnosił, iż argumentem za weryfikacją w formie lustracji jest konstytucyjne prawo obywateli do sprawiedliwości oraz do informacji o działalności organów publicznych, a także zasada przejrzystości organów władzy[11]. Jednoczenie jednak w literaturze wskazuje się też argumenty przeciwko lustracji, takie jak obowiązek poszanowania prawa do prywatności, zakaz samooskarżania i zasadę proporcjonalności[12] oraz podnosi się, iż weryfikacja osób pod kątem działań legalnych w poprzednim reżimie, może stanowić naruszenie zasady zakazu retroaktywności prawa[13].

W literaturze zachodniej docenia się więc potencjalne zalety procesu lustracji; stawia się jej jednak jeden warunek. Odrzuca się tam bowiem znaną nam skądinąd doktrynę imposyblizmu prawnego, żądając – zgodnie ze sformułowaną przez Vaclava Havla zasadą „My to nie oni” – by proces lustracji przebiegał z poszanowaniem praw człowieka właściwym państwom demokratycznym. Stabilne ustawodawstwo winno jasno określać podmioty lustrowane (weryfikowane), kryteria lustracji, moment rozpoczęcia i czas trwania procesu oraz jego procedurę[14]; precyzyjne uregulowania winny być zaś zgodne ze standardami konstytucyjnymi i międzynarodowymi[15]. Odpowiedzialność winna mieć charakter indywidualny[16], zaś sam proces winien zapewniać lustrowanemu powiadomienie o zarzutach ze stosownym wyprzedzeniem, prawo do ustosunkowania się do nich[17], prawo do pełnomocnika (także z urzędu), prawo dostępu do dowodów świadczących przeciwko weryfikowanemu, prawo do wniesienia własnych wniosków dowodowych, do przeprowadzenia na żądanie jawnej rozprawy i prawo odwołania się do niezależnego organu sądowego[18]. Fundamentalne znaczenie ma wreszcie zasada domniemania niewinności i ciężaru dowodu po stronie ciała weryfikującego. Wszystkie te zasady – zaznaczmy na koniec – wyprowadzane są w rezolucjach ONZ i Rady Europy wprost z zasad praworządności charakterystycznych dla państw demokratycznych, nie można więc argumentować, by wprowadzono je retroaktywnie już po sprawie „listy Macierewicza”.

II

Mając w głowie wszystkie te reguły, powróćmy na polskie podwórko. Zostawiliśmy Pana Janusza na mównicy sejmowej; po wejściu na nią polityk Unii Polityki Realnej wniósł o uzupełnienie porządku dziennego obrad o „przyjęcie projektu uchwały zobowiązującej ministra spraw wewnętrznych do podania pełnej informacji na temat urzędników państwowych od szczebla wojewody wzwyż, a także senatorów, posłów, sędziów i adwokatów będących współpracownikami Służby Bezpieczeństwa w latach 1945-1992”[19]. Inicjatorem uchwały był Lech Pruchno-Wróblewski (UPR); przygotowano ją jednak przy wydatnej współpracy Janusza Korwin-Mikkego i to przez niego została przedstawiona[20]. Po przegłosowaniu uzupełnienia porządku dziennego o proponowany punkt, został on przedstawiony przez posła UPR Andrzeja Sielańczyka w wersji zmodyfikowanej: poszerzał on zakres lustrowanych o prokuratorów oraz „radnych gmin i członków zarządów gmin”, przewidywał ich lustrację pod kątem współpracy zarówno z SB, jak i istniejącym przed jej powołaniem Urzędem Bezpieczeństwa (UB) oraz ustanawiał terminy wywiązania się przez szefa MSW z tego obowiązku. Co więcej, zawężał on zakres czasowy badanej współpracy do roku 1990 – projekt zgłoszony przez Janusza Korwin-Mikkego przewidywał rok 1992 jako rok końcowy, co zważywszy na likwidację SB w 1990 r.[21] większego sensu nie miało. Ostatecznie więc przegłosowana uchwała zyskała treść: „Niniejszym zobowiązuje się Ministra Spraw Wewnętrznych do podania do dnia 6 czerwca 1992 r. pełnej informacji na temat urzędników państwowych od szczebla wojewody wzwyż, a także senatorów i posłów; do 2 miesięcy – sędziów, prokuratorów i adwokatów oraz do 6 miesięcy – radnych gmin i członków zarządów gmin – będących współpracownikami UB i SB w latach 1945-1990”[22].

Już w czasie dyskusji sejmowej posłowie przeciwni uchwale lustracyjnej wskazywali, iż akt ten ma charakter bezprawny. Jerzy Ciemniewski (Unia Demokratyczna) podnosił, iż uchwała godzi w zasadę państwa prawa i  w prawa człowieka; Aleksander Małachowski (Solidarność Pracy – SP) stwierdził zaś naruszenie zasady lex retro non agit i wyposażanie ministra w prawo jednoosobowego, pozasądowego orzekania kary infamii bez postępowania śledczego i dowodowego oraz prawa do obrony. Jan Rokita (UD) argumentował, że „ustawodawstwo (…) przyjęte przez Sejm w 1990 r.” czyni z wykonania ustawy lustracyjnej „przestępstwo zagrożone karą do 5 lat więzienia”[23]. Wreszcie Jacek Taylor (UD) w imieniu Unii Demokratycznej, Solidarności Pracy, Polskiego Programu Gospodarczego i Kongresu Liberalno-Demokratycznego potępił uchwałę, wskazując, iż przekazuje ona ministrowi kompetencje, które dać mu może jedynie ustawa, a nieokreślenie procedury i sposobu kontroli grozi politycznym wykorzystaniem lustracji[24]. Biorąc pod uwagę formułowane zarzuty nie dziwne, że już w dniu jej uchwalenia uchwała lustracyjna została na wniosek posłów UD, KL-D, PPG, SP i SLD skierowana do Trybunału Konstytucyjnego.

III

Nim jednak los uchwały rozstrzygnął się w pałacyku na Szucha, polski Sejm był świadkiem dramatycznych wydarzeń, które w prawicowej publicystyce przeszły do historii pod nazwą „nocnej zmiany”.  Uprzedzając spodziewane odwołanie Rady Ministrów[25], 4 czerwca 1992 r. szef MSW, Antoni Macierewicz, rozpoczął wykonywanie uchwały lustracyjnej. Minister przekazał przewodniczącym klubów poselskich 24 zalakowane koperty opatrzone klauzulą tajności, w których znajdowała się lista osób wraz z informacjami o charakterze i czasie współpracy z UB i SB oraz sygnaturą akt. Inna lista przekazana została prezydentowi, marszałkom Sejmu i Senatu, premierowi oraz Prezesowi TK i Pierwszemu Prezesowi SN[26]. Listy różniły się treścią: o ile na liście przekazanej klubom znalazły się informacje o domniemanych agentach w parlamencie i rządzie, o tyle na krótszej liście przekazanej prezydentowi znalazły się też nazwiska jego samego i Marszałka Sejmu Wiesława Chrzanowskiego (ZChN)[27]. Na listach znaleźli się też parlamentarzyści, przedstawiciele rządu i Kancelarii Prezydenta. Wraz z przekazaniem spisu, rzecznik MSW wydał następujące oświadczenie: „Minister spraw wewnętrznych nie czuje się uprawniony do określenia kto był, a kto nie był współpracownikiem UB i SB w latach 1945-1990. Zgodnie z uchwałą Sejmu minister czuł się zobowiązany jedynie do dostarczenia informacji mówiącej tylko o znajdujących się w dyspozycji MSW materiałach”[28].

Korwin-Mikke miał więc rację, gdy mówił w przemówieniu sejmowym z 06.06.1992 r., iż „uchwała z 28 maja nie jest wykonana”. Nie jednak dlatego, iż na przekazanych listach brak było wojewodów – możliwe wszak, że żaden z nich nie był tajnym współpracownikiem SB lub UB – lecz dlatego, iż przekazane dokumenty dotyczyły „nie tylko tajnych wywiadowców, ale również innej kategorii ludzi, których trudno być może zaliczyć do pracowników Służby Bezpieczeństwa”[29]. O ile bowiem w uchwale lustracyjnej szef MSW zobowiązany był do przedstawienia listy agentów SB i UB – pomińmy na razie kwestię zgodności wyznaczenia takiego obowiązku z Konstytucją – o tyle przedstawiona przez niego lista stanowiła jedynie spis osób figurujących w kartotekach MSW; lista nie miała więc charakteru zweryfikowanego. Minister zobowiązany był do merytorycznej oceny posiadanych materiałów; mimo jednak społecznego odbioru listy Macierewicza jako „listy agentów”, spis ten w istocie był jedynie spisem SB-eckich dokumentów o niezweryfikowanej wiarygodności. Sposób wykonania uchwały skompromitował ideę lustracji na wiele lat, zaś ujawnienie listy doprowadziło nie do klaryfikacji historycznej, lecz do dalszych niejasności. W miesiąc po przekazaniu spisu oceniano, iż przedstawiony „kształt informacji, kształt zapisów w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych jest punktem odniesienia do wieloletniego i wielokrotnego szantażu, który będzie trwał tak długo, jak długo te sprawy nie zostaną wyjaśnione, jak długo nie zostanie przeanalizowane, kto co robi”. Słowa te wypowiedział – apelujący o kontynuację lustracji i weryfikację przekazanej przez siebie listy – minister Antoni Macierewicz[30].

Ze sposobu wykonania uchwały autor nie czyni jednak Korwin-Mikkemu specjalnego zarzutu: co najwyżej podnosić można, iż ponosi on „winę w wyborze”, bowiem rozsądny i znający realia polskiej polityki parlamentarzysta winien był przewidzieć, iż szef MSW nie będzie zdolny do rzetelnego i wolnego od gry politycznej wykonania uchwały. Autor nie pragnie też nadmiernie dręczyć Pana Janusza wskazując, iż to jego uchwała rozpoczęła medialną dziką lustrację: tym niemniej godny zaufania polityk powinien być zdolny do antycypacji także dalszych konsekwencji swoich działań, toteż nikt nie zdejmie z Korwina moralnej i politycznej odpowiedzialności za wojnę teczkami. Wina Pierwszego Korwinisty jest jednak dużo bardziej bezpośrednia. Już bowiem sam kształt uchwały lustracyjnej stanowił pogwałcenie podstawowych zasad liberalizmu i demokracji, a także przyczynił się na kilka lat do dyskredytacji samej idei rozliczeń z przeszłością. Sprzeczność uchwały z Konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami dobitnie wskazał zaś w swoim orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny.

IV

Trybunał wydał wyrok 19 czerwca 1992 r.[31]. Wydał go, choć – powiedzmy sobie szczerze – kwestia jego kompetencji w tej mierze budziła wątpliwości. Po dokładniejsze rozważania w tej mierze odsyłam do przypisu[32]: póki co wystarczy nam jednak, iż TK w swoim orzeczeniu w sposób niezwykle przekonujący wskazał na bezprawny charakter uchwały. Wystarczy nam to, bowiem nawet uznanie, iż Trybunał rozszerzył wyrokiem swe kompetencje, nie zmienia siły jego argumentów merytorycznych: bez względu na kognicję TK Korwin-Mikke ponosi bowiem polityczną odpowiedzialność za zgłoszenie propozycji aktu niezgodnego z treścią polskiej Konstytucji.

Na początek tej analizy mała prawnicza uwaga. Uchwała Sejmu jest bez wątpienia aktem podustawowym. Co za tym idzie, treść uchwały nie może być niezgodna z normami wyrażonymi w aktach prawnych wyższego rzędu: w szczególności nie może ona kolidować z Konstytucją, ustawami i umowami międzynarodowymi. I pod tym kątem, posiłkując się orzeczeniem Trybunału, uchwałę sobie rozpatrzymy.

Podstawowym oskarżeniem, jakie stawia się uchwale lustracyjnej, jest zarzut błędnej formy aktu prawnego: lustracja uregulowana została uchwałą, podczas gdy zakres uregulowanych nią spraw należał do materii ustawowej. Innymi słowy to, co uregulowane musiało być ustawą – a co za tym idzie: to, co winno być omówione w Sejmie w trzech czytaniach, zatwierdzone przez Senat i podpisane przez Prezydenta – zostało uregulowane przegłosowaną przy w połowie pustej sali uchwałą. Ów naruszony obowiązek wynikał z faktu, iż tylko w drodze ustawy regulować można prawa i obowiązki obywateli. Takim prawem jest prawo do ochrony dóbr osobistych obywatela, do których na mocy art. 23 Kodeksu cywilnego należy także cześć człowieka. Ujawnienie informacji o współpracy z SB lub UB, nawet ograniczonemu do parlamentarzystów kręgowi osób – jako że współpraca powszechnie oceniana jest jako naganna – z pewnością w taką cześć godzi, narusza więc dobra osobiste. Naruszenie to może być jednak w uzasadnionych wypadkach zgodne z prawem ­– i tak mogłoby być w przypadku ujawnienia agentów SB. Zgodnie z tym jednak, co powyżej napisano: istotne, by prawodawca zdecydował o tym ustawą, tylko ona może bowiem ingerować w prawa obywateli. Dlatego też Trybunał konstatował, iż: „udzielenie organowi państwowemu kompetencji do wkraczania w sferę dóbr osobistych może nastąpić jedynie w akcie prawnym rangi ustawowej. Jest to bezwzględny wymóg wchodzący w zakres zasady demokratycznego państwa prawnego. Tym bardziej wymóg ten musi być spełniony, gdy norma prawna zobowiązuje organ państwowy do takiego działania. Ustanowienie normy ograniczającej prawa obywatela w akcie prawnym niższego niż ustawa rzędu, np. w drodze uchwały Sejmu stanowi naruszenie art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Uzupełnijmy, iż art. 1 ówczesnej Konstytucji[33], w brzmieniu obowiązującym 28.05.1992 r., stwierdzał, iż: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”; identyczny przepis znajdziemy w art. 2 obecnej ustawy zasadniczej. Widzimy więc, iż zaproponowana przez Pana Janusza forma działania godziła w podstawowe, liberalne prawa i wolności obywateli, naruszając przy tym równie podstawowe założenia aksjologiczne, na których oparta jest liberalna demokracja.

Gdyby nawet jednak uchwała ta została przyjęta w formie ustawy, to przy takim jej sformułowaniu i tak byłaby sprzeczna z art. 2 ówczesnej Konstytucji. Jak bowiem stwierdzał Trybunał: „Z zasady demokratycznego państwa prawnego wynika, iż każda regulacja prawna nawet o charakterze ustawowym, dająca organowi państwowemu uprawnienie do wkraczania w sferę praw i wolności obywatelskich musi spełniać wymóg dostatecznej określoności. Należy przez to rozumieć precyzyjne wyznaczenie dopuszczalnego zakresu ingerencji oraz tryb w jakim podmiot ograniczany w swoich prawach i wolnościach może bronić się przed nieuzasadnionym naruszeniem jego dóbr osobistych”. W liberalnej demokracji obywatel musi więc wiedzieć (przypomnijmy sobie znów formułowane przez ONZ i Radę Europy zasady) czy jest objęty lustracją, jakie są jej kryteria, czy i jakie zarzuty mu się stawia – oraz musi mieć możliwość bronienia się przed oskarżeniami. Tymczasem, jak stwierdzał Trybunał: „uchwała Sejmu sformułowana została w sposób wyjątkowo niejasny, uchybiający podstawowym wymaganiom tworzenia przepisów prawa. Nie wiadomo co oznacza sformułowanie <<pełna informacja>>; nie wiadomo komu informacja taka ma być przekazana, jakie to są organy <<od wojewody wzwyż>>, jakie są kryteria uznania osób za <<współpracowników UB i SB>>, jakie będą skutki prawne podania owych informacji do wiadomości, czym kierowano się wymieniając w uchwale np. adwokatów, aby wymienić tylko niektóre z nasuwających się wątpliwości”. I dalej: „Taki sposób zredagowania uchwały nie mógł nie wpłynąć na sposób jej realizacji. Dlatego też, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, sama uchwała bez względu na sposób jej wykonania prowadziła do naruszenia dóbr osobistych obywateli”.

Nie tylko jednak sposób jej sformułowania sprawiał, iż nawet przy jej uregulowaniu drogą ustawową uchwała ta byłaby niezgodna z polską Konstytucją. Zastosowana procedura nie gwarantowała zainteresowanym wiedzy o toczącym się postępowaniu; informacje o zamieszczeniu ich nazwisk na liście Macierewicza uzyskali oni wszak od osób trzecich już po jej ogłoszeniu. Naruszono więc ich prawo do – pozwólmy sobie na małą wyliczankę – informacji o stawianych im zarzutach, wglądu do akt, odniesienia się do dowodów strony przeciwnej i wnoszenia własnych wniosków dowodowych, przeprowadzenia na ich żądanie rozprawy, posiadania pełnomocnika procesowego, otrzymania uzasadnienia decyzji o wpisaniu na przedstawianą listę oraz odwołania się od niej do niezależnego organu. Co więcej, podmiot wykonujący uchwałę nie miał przymiotu niezależności: wystarczy zauważyć, iż szef MSW wykorzystał akta do politycznej gry, służącej odwołaniu Leszka Moczulskiego z kierownictwa KPN i zapewnieniu poparcia tej partii dla rządu Olszewskiego[34]. Wszystko to każe sądzić, iż uchwała – w przewidzianej w jej treści procedurze – naruszała fundamentalnie prawo do obrony i stanowiła pogwałcenie standardów państwa prawa oraz praw człowieka. Co więcej, zgłoszona przez Korwin-Mikkego uchwała była też mordercza dla samej idei lustracji: naruszenie podstawowych zasad prawa sprawiało bowiem, iż proces ten stał się narzędziem politycznej zemsty i gry politycznej – miast środkiem służącym poznaniu prawdy o bolesnej przeszłości.

Wszystko to sprawiło, iż Trybunał nie miał właściwie wyboru: uznając uchwałę za sprzeczną z Konstytucją, musiał on jednocześnie stwierdzić naruszenie aktem podustawowym wspomnianego już art. 23 k. c., traktującego o ochronie dóbr osobistych (w tym czci). Konsekwentnie, nie dało się również zaprzeczyć naruszeniu art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, zgodnie z którym: „Nikt nie może być narażony na samowolną lub bezprawną ingerencję w jego życie prywatne, rodzinne, dom czy korespondencję, ani też na bezprawne zamachy na jego cześć i dobre imię”[35]. Naruszenie tego artykułu wynikało oczywiście z faktu, iż zgodnie z jego brzmieniem dozwolone są jedynie zgodne z prawem naruszenia czci i dobrego imienia: ze względu zaś na formę zaproponowanego przez Janusza Korwin-Mikkego aktu prawnego oraz jego treść, uchwała lustracyjna stanowiła naruszenie – ale o charakterze bezprawnym.

Jako iż uchwała była aktem podustawowym, do jej inicjatorów należał obowiązek zapewnienia jej zgodności także z innymi obowiązującymi ustawami. Janusz Korwin-Mikke z tego obowiązku się nie wywiązał.  I tak: uchwała – nie określając komu przekazane mają być informacje dotyczące współpracowników UB i SB – stanowiła naruszenie art. 5 ustawy o tajemnicy państwowej i służbowej (u. t. p. s.)[36], przewidującej, iż informacje ją stanowiące mogą być przekazywane tylko na podstawie ustawy. Gdyby uchwała wskazywała, iż dane te mają być przekazane tylko parlamentarzystom, to podstawą mogłaby być ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora[37]; uchwała – przez swą nieoznaczoność – nie stwierdzała jednak tego faktu i mogła być podstawą przekazania informacji nieogranczonemu kręgowi osób; doprowadziło to do uznania jej przez TK za sprzeczną z art. 5 u. t. p. s.

Nawet jednak, gdyby uchwała ograniczała zakres informowanych do posłów i senatorów, to i tak byłaby niezgodna z art. 12 ustawy o UOP oraz art. 21 ustawy o policji[38]. Zgodnie bowiem z tymi artykułami zakazane było – i nie czyniono tu wyjątków dla parlamentarzystów – udzielanie informacji o obywatelu, uzyskanych w czasie wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, podmiotom innym niż sąd i prokurator i na inne potrzeby niż proces karny. Zakres tej regulacji dotyczył nie tylko dokumentów wytworzonych przez UOP czy policję, lecz także dokumentów uzyskanych w toku działalności operacyjno-rozpoznawczej przez UB i SB; dokumenty te mają bowiem w istocie identyczny charakter, tj. w równym stopniu stwierdzają (prawdziwe lub nie) informacje o obywatelu. Trzeba jednak zauważyć, że wyjątek od tej zasady można było wprowadzić ustawą; uchwała miała jednak charakter podustawowy, a więc – naruszając wskazane artykuły – bezprawnie umożliwiała szefowi MSW przekazywanie informacji z akt. To sprawiło, iż uchwała uznana została przez TK za naruszająca te artykuły; wszystkie te uchybienia zmusiły za Trybunał do uznania, iż uchwała naruszała art. 3 ówczesnej Konstytucji, zgodnie z którym: „Przestrzeganie praw Rzeczypospolitej Polskiej jest podstawowym obowiązkiem każdego organu państwa”.

Na koniec tych – przydługich już nieco – rozważań prawnych, ciut o procedurze. Zgłaszając ów wiekopomny projekt, Janusz Korwin-Mikke stwierdził: „Sądząc z oklasków, nie muszę tego uzasadniać. Jest jasne, jaka panuje atmosfera”; uzasadnienia nie przedstawił także w późniejszej debacie Andrzej Sielańczyk. Tymczasem zgodnie z art. 36 ust. 1 obowiązującego wówczas Tymczasowego Regulaminu Sejmu[39]: „Pierwsze czytanie projektu ustawy (uchwały) obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz dyskusję”. Tym samym przedstawienie uchwały bez uzasadnienia świadczy o naruszeniu przez Pierwszego Korwinistę tego artykułu. I marnym jest pocieszeniem, iż jego przewinę szybko przebił Jacek Maziarski (PC), który złożył – przegłosowany później – wniosek o przystąpieniu do głosowania nad uchwałą bez przeprowadzania dyskusji. Co więcej, projekt uchwały odczytany został w innej wersji niż dostarczona posłom w druku, posłowie Unii Polityki Realnej zignorowali zaś pytania – dotyczące wskazanych później przez TK przepisów ustaw o UOP i policji – stawiane im, jako wnioskodawcom, przez Józefę Hennelową (UD)[40]. Te uchybienia proceduralne doprowadziły TK do uznania, że „zaskarżona uchwała została przyjęta w trybie, który nie spełnia konstytucyjnych wymogów demokratycznego stanowienia prawa”.

O tym, jak beznadziejnie sprzeczną z prawem była ta uchwała, niech świadczy fakt, iż Trybunał, widząc ryzyko „nieodwracalnych naruszeń dóbr osobistych, w szczególności czci i imienia wielu osób”, które mogłoby nastąpić w wyniku dalszego wykonania uchwały „bez istnienia procedur ochronnych”, zdecydował o zawieszeniu jej stosowania w całości. Mogło to nastąpić na mocy obowiązującej wówczas ustawy o Trybunale Konstytucyjnym jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach[41].

V

Podsumujmy więc grzechy Pana Janusza. Nie jest grzechem to, że podjął on inicjatywę lustracyjną – lustracja, właściwie przeprowadzona, może pełnić pozytywną rolę. Grzechem jest to, iż zaproponowany przez niego proces był sprzeczny z polskim prawem, prawami człowieka i podstawowymi zasadami praworządności. Naruszał on – w sposób dla liberała nie do przyjęcia – takie prawa i wolności osobiste jak prawo do ochrony dobrego imienia, prawo do obronny i prawo do uczciwego procesu. Będąc zaś sprzecznym z podstawowymi zasadami uczciwego postępowania, stanowił też swoistą zbrodnię na lustracji. Tylko bowiem uczciwy i rzetelny proces lustracyjny jest procesem legitymowanym: lustracyjna prowizorka, w stylu zaproponowanym przez Korwin-Mikkego, nie tylko nie sprzyja zwiększaniu wiedzy o przeszłości, lecz raczej zniechęca do lustracji, obrzydza ją społeczeństwu – i podważa jej sens.

Gdy Janusz Korwin-Mikke proponował w Sejmie projekt uchwały lustracyjnej, stwierdził: „Tu jest wniosek podpisany na razie przez 19 posłów. Sądzę, że podpisałoby go wiele więcej posłów, tylko robiliśmy to w sposób nagły”[42]. I nikt lepiej nie podsumował tej uchwały niż sam zainteresowany: była pisana na kolanie, do bólu nieścisła i niekonstytucyjna oraz podatna na polityczne manipulacje. Gdyby miast niej UPR przygotował rzetelną ustawę, to być może podpisałyby się pod nią także UD, PSL i Solidarność Pracy – w końcu to te partie uchwaliły ustawę z 1997 r. Zwyciężyła jednak wiara w naczelne założenie korwinizmu: że każdy problem można rozwiązać jednym prostym zdaniem. Niestety: rzeczywistość jest bardziej skomplikowana. Czterdziestu pięciu lat agentury, ludzkich tragedii, fałszowania i niszczenia akt nie da się rozwiązać za pomocą jednozdaniowej uchwały. Wierzyć w to, to jak wierzyć, że rozbity samochód da się naprawić jednym uderzeniem młotka.

Michał