"Rosja od 20 lat upomina się o los bolszewickich jeńców zmarłych w polskiej niewoli w roku 1920. A co z naszymi jeńcami, którzy nie wrócili z obozów bolszewickich?"
Piotr Zychowicz
Tadeusz Wawrzyński
Los jeńców rosyjskich w niewoli polskiej w latach 1919 -1921 znany jest dość dobrze dzięki badaniom dr. Zbigniewa Karpusa oraz płk. dr. Marka Tarczyńskiego1. Natomiast sytuacja jeńców polskich, wziętych do niewoli sowieckiej stanowi dotychczas białą plamę. Nieznana jest nawet ogólna liczba jeńców polskich, którzy przebywali w obozach sowieckich. Wiadomo jedynie, że na mocy układu pomiędzy Polską, Rosją i Ukrainą o repatriacji i wymianie jeńców polskich i zakładników podpisanego 24 lutego 1921 roku Rosja miała przekazać 40 tysięcy jeńców wojennych. Ostatecznie przekazała 25.3352 jeńców. Nie wiadomo ilu jeńców polskich zostało wziętych do niewoli sowieckiej, ilu ich zmarło w obozach do czasu zakończenia wymiany? Nie znane są też wszystkie miejscowości, w których znajdowały się obozy jeńców.
Warunki w obozach byty bardzo złe. Głód, brak odzieży i obuwia, choroby, a to wszystko spotęgowane surowym klimatem i ciężką, wyczerpującą pracą. Szczególnie tragiczne były jednak masowe mordy dokonywane na jeńcach polskich. Oddziały 3 Korpusu Kawalerii Gaika Bżyszkjana wymordowały w Lemanie, Chorzelach, Cichoszkach pod Kolnem i koło Mławy ponad tysiąc jeńców polskich z 17 i 18 dywizji piechoty oraz Brygady Syberyjskiej. Ujętych sprawców mordów polski sąd polowy skazał na karę śmierci przez rozstrzelanie3. Również oddziały 1 Armii Konnej dokonywały masowych mordów. Nagminne były też przypadki mordowania polskich oficerów, którzy dostali się do niewoli sowieckiej.
W obozach jenieckich, w Rosji prowadzona była głównie przez polskich komunistów intensywna działalność agitacyjna na rzecz wstępowania jeńców polskich do partii komunistycznej i Armii Czerwonej. Wobec panującego w obozach głodu wielu jeńców pragnąc polepszyć swój byt ulegało tej agitacji. Spośród 87 oficerów i 11.116 podoficerów i szeregowych jacy przeszli przez Punkt Wymiany Jeńców w Baranowiczach w okresie od 17 kwietnia do 30 lipca 1921 roku władze polskie aresztowały 1 oficera i 71 podoficerów i szeregowców jako komunistów, którzy podczas swego pobytu w Rosji zapisali się do partii komunistycznej i agitowali na rzecz bolszewików wśród naszych jeńców4.
Feliks Dzierżyński w piśmie do swego zastępcy Ksenofontowa z 1920 roku (dokładna data nie podana) podkreślał konieczność prowadzenia propagandy komunistycznej w obozach jeńców i wykazywania troski o nich po to aby jeńcy wróciwszy do Polski byli naszymi, a także wyszukiwania wśród nich agentów w celu rozwinięcia działalności szpiegowskiej oraz umożliwiania jeńcom, którzy ulegli propagandzie ucieczek i powrotu do Polski.
Obozy jeńców polskich znajdowały się m.in. w Moskwie, Piotrogrodzie, Rostowie, Iwanowie, Wiaźmie, Smoleńsku, Niżnym Nowgorodzie, Mohylewie, Władymirze, Daniłowie, Homlu, Skopinie, Riazaniu, Twerze, Saratowie, Tołpinie, Wiatce, Czelabińsku, Jekaterynburgu, Stawropolu, Krasnojarsku, Tule i Tambowie6.
Materiały źródłowe dotyczące sytuacji jeńców polskich z wojny 1919 -1920 roku znajdują się oczywiście głównie w archiwach rosyjskich. Jednakże i publikowane dokumenty, pochodzące z Centralnego Archiwum Wojskowego, pozwalają choć częściowo na poznanie losu polskich jeńców w niewoli sowieckiej. Zdecydowano się również na zamieszczenie komunikatu Biura Prasowego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, opublikowanego w Monitorze Polskim z 1921 roku, który jest obecnie trudno dostępy.
Czytaj więcej w naszej czytelni: PDF
Za: http://www.caw.wp.mil.pl/biuletyn/b18/b18_11.pdf
Druk
Monitor Polski nr 194 z 27.08.1921 roku.
